De lange mars van padre Bergoglio

Wereldster Franciscus krijgt kritiek van katholieken die niet houden van zijn stijl en zijn non-conformisme. Om grenzen te verleggen en te komen tot de ommekeer in de geesten waarnaar hij vurig uitkijkt, rekent hij op zijn beslistheid en zijn politieke zin.

29 november 2014. De historische bemiddeling van de paus tussen de Verenigde Staten en Cuba is nog een goed bewaard geheim. Mensen verdringen zich om de mis bij te wonen die hij opdraagt in de kathedraal van de Heilige Geest in Istanboel. Hij is op officiële reis in Turkije, op uitnodiging van de orthodoxe patriarch Bartholomeus I. Hij is vriendelijk geweest voor president Erdogan, leverde de journalisten uit de hele wereld het cliché waarvan ze droomden – de paus en de grootmoefti zij aan zij biddend in de Blauwe Moskee – en maakt zich nu klaar om de katholieke gelovigen te groeten. Op het binnenpleintje voor de kathedraal komt de consul van Brazilië hem groeten. Hij keert zich naar de diplomaat en vraagt plagerig: ‘Wie is volgens u de grootste voetballer, Maradona of Pelé?’ Of ze nu van voetbal hielden of niet, kardinalen die gehecht waren aan de fijne manieren van de curie, zullen er niet mee hebben kunnen lachen. Degenen onder hen voor wie het protocol heilig was, zullen gedacht hebben: ‘ Het Latijns-Amerikaanse spraakwater doet weer eens excentriek!’ En de bittersten onder hen: ‘Binnenkort blijft er van de pauselijke waardigheid helemaal niets meer over!’ Tot in de hoogste rangen van het Vaticaan is er nu openlijk kritiek op de ongedwongen stijl van deze paus, die in de Sint-Pietersbasiliek zonder verpinken het huwelijk inzegent van mensen die al samenwonen, en zich ervoor hoedt om zijn gelovigen moreel de les te lezen. Dat over de heersende paus allerlei geruchten de ronde doen, is niet nieuw. ‘Van Paulus VI werd gezegd dat hij homo en vrijmetselaar was’, glimlacht een monseigneur met vele jaren dienst. Maar dat een prefect van de Congregatie voor de Geloofsleer, de behoeder van het dogma, de paus na de recente synode over het gezin durfde te verwijten dat hij ‘veel kwaad had aangericht’ door geen stelling te nemen, is ongehoord aanmatigend. Kardinaal Raymond Burke heeft het gedurfd. Hij is nu ‘patronus’ van de Orde van Malta, ver van de curie. Minder politiek gevoelig, maar even ondenkbaar: na uit zijn functies te zijn ontheven omdat hij overdreven mild was geweest voor zijn van pedofilie beschuldigde vicaris-generaal, liet de Paraguayaanse bisschop Rogelio Livieres Plano, die toch niets meer te verliezen had, zich in september 2014 in een protestbrief aan zijn overste in het Vaticaan ontvallen: ‘De paus zal rekenschap moeten afleggen voor God.’ Het is de paus beslist ter ore gekomen.

De echte vragen ter sprake brengen

Op deze decembermorgen is de lucht in Rome zoals het pontificaat van Bergoglio: vol contrasten. In de toeristenwinkeltjes in het Borgo, op twee stappen van het Vaticaan, lacht Franciscus je goedmoedig toe op duizenden sleutelhangers, koelkastmagneten en blocnotes. Je moet verder weg van de Via de la Conciliazione en haar boekenwinkels om Antonio Socci’s opruiende Non è Francesco (Het is Franciscus niet) te vinden. Volgens deze Italiaanse journalist is de verkiezing van Bergoglio canoniek ongeldig door een vormfout in de vijfde stemronde op het conclaaf: een van de kardinalen had per vergissing een blanco blad in zijn omslag gestoken en daardoor moesten de prelaten opnieuw stemmen. Socci beschrijft de paus als een gevaarlijke progressist die de Kerk aan het wankelen brengt. Het lijkt Franciscus niet te raken. Deze jezuïet, die van zichzelf zegt dat je een oude vos geen streken moet leren, heeft er alle belang bij dat zijn tegenstanders zich kenbaar maken. Zo kunnen de echte vragen ter sprake komen, in de geest van collegialiteit waar een groot deel van de Kerk naar uitkijkt. ‘Ik maak me geen zorgen, [weerstand] lijkt me heel normaal; dat er geen verschil van mening is, zou pas abnormaal zijn’, zei de paus in december 2014 in een interview dat het Argentijnse dagblad La Nación van hem afnam naar aanleiding van de woelige synode over het gezin. Uit die ontmoeting met bisschoppen uit de hele wereld kwam hij niet zo verzwakt te voorschijn als wordt gedacht. Na de publicatie van een tussentijds verslag dat ze te liberaal vonden, spraken sommige kardinalen van manipulatie, maar van de 62 besproken punten kregen er slechts drie – over het toelaten tot de communie van hertrouwde gescheiden gelovigen en over de ‘gaven en kwaliteiten van homoseksuelen’ – niet de benodigde tweederdemeerderheid. In Rome ontging het trouwens niemand dat de bedoelde punten, symbolen van de openheid van de Kerk voor de moderniteit, wel een eenvoudige meerderheid kregen. Franciscus heeft ze trouwens zelf op het programma van het tweede deel van de synode gezet (zie het kaderartikel aan het eind van deze bijdrage). ‘Een meesterlijke zet’, zegt een jezuïet met pretlichtjes in de ogen, ‘want eigenlijk geeft het reglement van de synode hem daartoe niet het recht.’

Een manager in soutane

De boodschap is duidelijk: oppositie of niet, de paus uit de Nieuwe Wereld wil grenzen verleggen. Een van de invloedrijkste kardinalen van dit pontificaat, gekleed als een gewone pastoor – zwarte pull en broek -, verheelt in zijn grote, zonovergoten werkkamer niet hoe hij de situatie ziet: ‘Deze synode heeft hoge verwachtingen gewekt en in zekere zin zet de paus ons onder druk. Deze synode moet iets nieuws opleveren. Maar je moet tot het volk kunnen spreken zonder demagogisch te worden. Een paus kan niet gelijk wat doen en zeggen. Hij moet de kwaliteit van de Kerk hoog houden, en die berust op haar eenheid en haar leer.’ Franciscus weet dat hij niet veel spelruimte heeft, maar kent ook zijn troeven. Na zijn verkiezing op 13 maart 2013 blijft zijn populariteit groot. Ze is zelfs nog gestegen door het diplomatieke succes dat hij boekte met de toenadering tussen Cuba en de VS. Deze paus verkondigt het evangelie en daarom is zijn boodschap onaanvechtbaar. En hij kan rekenen op zijn politieke behendigheid. De Afrikanen konden de te liberale toon van de synode maar matig appreciëren? De paus geeft een van hen, kardinaal Napier, een plaats in de commissie die de tweede ronde moet voorbereiden. De kardinalen Pell en Müller tekenden protest aan? De eerste kan voorzitter blijven van het pas opgerichte secretariaat voor de Economie, dat de strategische taak heeft de financiën van het Vaticaan gezond te maken, en de tweede blijft aan het hoofd van de machtige Congregatie voor de Geloofsleer. ‘De paus benoemt mensen in functie van hun deskundigheid en energie, niet van hun ideeën’, schrijft Marco Politi, auteur van Francesco tra i lupi (Franciscus onder de wolven). ‘De raad van negen kardinalen die hem helpt bij de hervorming van de curie, bestaat uit conservatieven (Pell bijvoorbeeld), centrumfiguren en progressieven.’ Franciscus wil dus echt wel alle stemmen horen. En je kunt niet zeggen dat er qua hervorming in de curie niets beweegt. Het secretariaat voor de Economie heeft de rekeningen van het IOR (Instituut voor Religieuze Werken) aangezuiverd en het beheer van de financiën van het Vaticaan gerationaliseerd. Veel pauselijke raden zullen een plaats krijgen in de dicasteries (ministeries). De paus heeft zich ontpopt tot een manager in witte soutane: hij doet een beroep op de beste internationale experten, verwijdert incompetente prelaten, is gestopt met het vervangen van werknemers die met rust gaan en heeft een man met een uitstekende reputatie tot staatssecretaris benoemd: Pietro Parolin. Hij kan ervan op aan dat deze kardinaal hem niet de pas zal afsnijden, zoals de rechterarm van Benedictus XVI, kardinaal Bertone, met de oude ‘professore’ deed. Franciscus raadpleegt zijn voorganger trouwens geregeld, iets waarvoor de met Benedictus verbonden centrumfiguren allicht niet ongevoelig zijn. Jorge Bergoglio heeft een warme persoonlijkheid, maar is tegelijk zeer doortastend. Toen hij in de jaren 1980 aan het hoofd stond van het Colegio Máximo, een universitaire instelling van de jezuïeten in Groot-Buenos Aires, handhaafde hij de discipline met ijzeren hand. ‘Om buiten te gaan moesten we toelating vragen’, vertelt pater Humberto Miguel Yanez in Francisco. Vida y revolución (Franciscus. Leven en revolutie), de uitstekende biografie van de Argentijnse journaliste Elisabetta Piqué. ‘We waren niet opgesloten, maar we kregen slechts toelating als we een precieze reden hadden om buiten te gaan en als hij wist waar wij waren.’

Niet in één vakje onder te brengen en hermetisch

Padre Bergoglio heeft in zijn leven meer gedaan dan door sloppenwijken lopen: hij heeft te maken gekregen met een militaire dictatuur, een financieel schandaal in het aartsbisdom Buenos Aires en de dreiging van een schisma bij de jezuïeten in verband met de bevrijdingstheologie en werd door zijn oversten twee jaar verbannen naar een uithoek van Argentinië. Het heeft hem gehard in zijn omgang met de vrienden en de vijanden die hij maakt. Wat de leer betreft, werd Bergoglio al heel vroeg door de conservatieven te laks en door de progressieven te rigide bevonden. Reeds in de jaren 1990 gingen Argentijnse prelaten bij Johannes Paulus II een boekje opendoen over deze hermetische, niet in één vakje onder te brengen man (sommigen noemen hem ‘de Mona Lisa’). Deze ‘wolven’ azen nog steeds op hun prooi, maar de contestatie komt nu vooral van katholieke ‘schapen’ die door de toon van het pontificaat het noorden kwijt zijn.

In zijn boek waarvan de titel in vertaling luidt ‘Van Benedictus tot Franciscus: een rustige revolutie’, wijst Vaticaankenner Jean-Louis de la Vaissière erop dat het om een diffuse vorm van ontevredenheid gaat: ‘Katholieken met een “klassiek” profiel zijn verontrust door een paus die mensen liever de waarheid van het evangelie doet inzien door met hen in gesprek te gaan dan door ze van de daken te schreeuwen. Voor hen is dit een vorm van lafheid en wordt het evangelie zo verdund tot louter humanisme.’ In de VS vallen de aanvallen van de paus tegen het kapitalisme bijzonder slecht. In de curie is men, zacht uitgedrukt, niet enthousiast over zijn herhaalde uitvallen tegen ‘mondaine bisschoppen’ en is men ongerust over zijn hervormingen, die een decennialange routine overhoophalen. ‘Ik verkies vooruit te gaan zoals ik ben’, luidt het rustige antwoord van Franciscus de mysticus in zijn interview in La Nación. ‘Ik ben niet bang.’ Waar de ‘wolven’ zich ook bevinden, ze zijn gewaarschuwd.