Met het einde van de Tweede Wereldoorlog in zicht, komen de overwinnaars bijeen om niet alleen de toekomst van Duitsland, maar ook die van de rest van de wereld uit te tekenen. Wat begint als een vriendschappelijk overleg tussen Roosevelt, Churchill en Stalin verzandt al gauw in een sfeer van wederzijds wantrouwen. De tegenstrijdige belangen van de overwinnaars steken opnieuw de kop op nu de gezamenlijke vijand verslagen is en de Grote Alliantie valt opvallend snel uiteen. Op de achtergrond doemt een IJzeren Gordijn op tussen Oost en West.
Uit de ruïnes van de Tweede Wereldoorlog staan twee belangrijke grootmachten op: de Verenigde Staten en de Sovjet-Unie. Die twee landen hebben de oorlog op een zeer verschillende manier beleefd: geen enkel land telt zo veel slachtoffers als de Sovjet-Unie. “Meer dan 1.700 steden en 70.000 dorpen worden vernield. Naar schatting 7,5 miljoen soldaten en mogelijk drie keer zo veel burgerslachtoffers sneuvelen”, zo schrijven Wayne C. McWilliams en Harry Piotrowski in The world since 1945: a history of international relations. “Meer dan zeventig procent van de industrie en zestig procent van alle transportfaciliteiten zijn door de oorlog van de kaart geveegd. De horror van de Duitse invasie en de bezettingspolitiek maakt een sterk patriottisme wakker bij de Russische volkeren, die hevig hebben gevochten in wat ze tot op vandaag de Grote Vaderlandse Oorlog noemen.”
De Verenigde Staten daarentegen komen praktisch ongeschonden uit het conflict. Met uitzondering van de Japanse aanval op Pearl Harbor wordt het land nooit gebombardeerd of binnengevallen. “Voor elke Amerikaanse soldaat die is gesneuveld, zijn gemiddeld 85 à 90 Sovjetstrijders om het leven gekomen”, schrijven McWilliams en Piotrowski. Ook economisch is het verschil enorm. De Amerikaanse industrie kent nog tijdens de oorlog een periode van economische bloei.
“Tegen het einde ervan torent het land boven alle andere landen uit als een economische reus. Wat meer is, het heeft de capaciteit om nog verder te groeien. Het beschikt ruimschoots over voldoende ruwe materialen, de industriële installaties en het transportnetwerk zijn intact, er zijn voldoende geschoolde arbeiders en bovenal is er kapitaal genoeg om te investeren.” McWilliams en Piotrowski menen ook dat de Amerikanen uit de oorlog komen met een sterk opgeblazen nationaal ego. “Het volk ziet in hun overwinning het bewijs dat hun manier van leven superieur is. De Verenigde Staten zijn vastberaden om het voortouw te nemen bij het vormgeven van de naoorlogse wereld.”
De Geest van Teheran
Om die naoorlogse toekomst uit te tekenen, doet de Amerikaanse president Franklin Dela-no Roosevelt of FDR een beroep op de Britse premier Winston Churchill en Sovjetleider Jozef Stalin. Eind november 1943 ontmoeten de Grote Drie elkaar voor het eerst in de Sovjetambassade in Teheran. Churchill stelt voor om samen te komen in Londen, maar Stalin dringt erop aan naar Iran te reizen. Dit ondanks de enorme afstand voor de dan al zieke Roosevelt. In Teheran bespreken de Grote Drie voornamelijk de opening van een tweede front tegen nazi-Duitsland, iets waar Stalin al langer om vraagt. Tot dan toe deelt vooral de Sovjet-Unie in de klappen en hij dringt aan op een geallieerde invasie om de Duitsers te verslaan. In ruil zal Stalin een offensief lanceren in het oosten. Hij is ook bereid om mee Japan de oorlog te verklaren zodra Duitsland overwonnen is. De drie hoofdrolspelers komen ook overeen dat de Poolse grenzen na de oorlog hertekend zullen worden en snijden in 1943 voor het eerst het onderwerp aan van een verslagen Duitsland, opgedeeld in geallieerde bezettingszones.
‘Uncle Joe’
De verhoudingen tussen de Grote Drie zijn in Teheran op hun best. Terwijl de oorlog nog volop woedt, maken de grote mogendheden onderling afspraken over een wereld zonder het Derde Rijk. Op 9 oktober 1944 reist Churchill naar Moskou voor een overleg met Stalin. De twee ontmoeten elkaar ’s avonds laat en de drank vloeit rijkelijk. Ze besluiten om een aantal zaken in de Balkan te regelen. Op een stukje papier wordt neergekrabbeld wie waar hoeveel procent invloed krijgt. Stalin is in een goede bui. “Het was het moment om zaken te doen”, schrijft de Britse premier in zijn memoires.
“Roosevelt en Churchill hebben al langer een zeer goede persoonlijke band”, zegt professor Sven Biscop. Hij doceert internationale betrekkingen aan de UGent en leidt het programma Europa in de wereld aan het Egmont Instituut in Brussel. “Dat heeft ertoe bijgedragen dat FDR de Verenigde Staten richting een oorlogsdeel-name heeft gestuurd.” Over de Britse premier zou Roosevelt zeggen dat hij “de beste man is die de Britten hebben, hoewel hij de helft van de tijd dronken is”. Die drankzuchtige Britse premier staat veel meer wantrouwig tegenover de paranoïde Stalin dan de Amerikaanse president. “Het klinkt onwaarschijnlijk, maar de Verenigde Staten staan in het begin erg positief tegenover de Sovjetleider. In oorlogspropaganda verwijzen ze haast liefdevol naar hem als Uncle Foe“, vertelt Biscop. In maart 1942 schrijft Roosevelt aan Churchill het volgende: “Ik denk dat ik persoonlijk veel beter met hem kan omgaan. Stalin heeft een hekel aan jullie topmensen. Hij denkt dat hij mij liever heeft, en ik hoop dat hij dat blijft doen.” Roosevelt beseft dat hij de Sovjet-Unie broodnodig heeft als militaire kracht tegen Hitler en is ervan overtuigd dat Stalin ook na de oorlog een goede bondgenoot zal zijn.
De Conferentie van Jalta
In de laatste winter van de Tweede Wereldoorlog verzamelen Churchill, Roosevelt en Stalin opnieuw, dit keer in het vakantieoord Jalta op de Krim. Ze hebben alle drie een eigen agenda. In hun kielzog reizen ongeveer zevenhonderd militaire en diplomatieke adviseurs mee. Gedurende acht dagen bespreken ze niet alleen hoe ze Hitler zullen verslaan, maar werken ze ook de details van een naoorlogs Europa uit.
De toekomst van Duitsland wordt door de Grote Drie uitvoerig besproken. Na de oorlog zal een controleraad worden opgericht waar de Verenigde Staten, Groot-Brittannië en Rusland deel van uitmaken. Op verzoek van Churchill komt daar ook Frankrijk bij. Duitsland en Oostenrijk zullen worden opgedeeld in vier bezettingszones. Berlijn, dat in de Sovjetzone ligt, zal eveneens in vier worden gesplitst. Daarna volgen vrije verkiezingen en zal het land opnieuw verenigd worden. Dat een eengemaakt Duitsland nog tot 1989 zal duren, kan op dat moment niemand voorspellen.
Zoals gezegd komt de Sovjet-Unie erg gehavend uit de oorlog: bijna vier procent van alle Russen is om het leven gekomen en de industrie is zo goed als verwoest. “Om het land te beschermen tegen een nieuwe aanval vanuit Europa, eist Stalin een cordon sanitaire van landen die hem goedgezind zijn”, zo schrijft Ruud Hoff in Internationale machtsverhoudingen na 1945. Stalin verwoordt het in Jalta als volgt: “Voor het Russische volk is de Poolse zaak een erekwestie. Doorheen de geschiedenis is Polen de corridor geweest waarlangs de vijand Rusland is binnengevallen. Polen is voor ons een kwestie van leven of dood.”
De Poolse kwestie
En hij krijgt zijn zin. De Sovjet-Unie krijgt de regio rond Kaliningrad en een deel van Polen. Ook Tsjecho-Slowakije, Roemenië, Hongarije en Bulgarije worden aan de Sovjet-Unie toegekend als invloedssfeer. In ruil belooft Stalin om vrije verkiezingen te organiseren, maar hij is niet van plan om Westers-georiënteerde, anti-Sovjetpolitici toe te laten en zal er een ma-rionettenregering installeren. “Dat is niet wat de Grote Drie hebben afgesproken, maar er valt weinig tegen te beginnen”, meent Biscop. “Stalins Rode Leger heeft al voet aan de grond in Oost-Europa nadat het Hitler ten oosten van het front heeft teruggedreven. Stalin wil een veilige buffer van satellietstaten. Hoewel dit in feite een defensieve move is, wordt dit door het Westen als erg agressief ervaren. Enkele heethoofden zoals de Amerikaanse generaal George Patton opperen nog om een nieuwe oorlog tegen de Sovjet-Unie te starten, maar daar zit niemand op te wachten.”
De Amerikaanse president is ervan overtuigd dat de conferentie in Jalta een succes is. “Hij denkt oprecht dat hij dankzij zijn charismatische persoonlijkheid een goede band heeft opgebouwd met Stalin”, zegt Biscop. “Maar voor de communistische Sovjetleider is het onmogelijk dat het Westen te goeder trouw is. Wat hem betreft is het wetenschappelijk bewezen dat de imperialistische machten de vijanden zijn van de arbeidersklasse. Ondanks zijn pokerface vertrouwt Stalin niemand.”
FDR toont begrip voor de territoriale eisen van de Sovjets. In ruil moet het land lid worden van de nieuwe multilaterale organisatie. De Amerikanen stellen alles in het werk om van de Verenigde Naties een succes te maken en daarvoor hebben ze de hulp van hun bondgenoten nodig. Het zelfbeschikkingsrecht van de Oost-Europeanen is ondergeschikt. Daarnaast hoopt Roosevelt om de Russen ervan te overtuigen Japan de oorlog te verklaren. Het wordt hem wel eens verweten dat hij in Jalta Oost-Europa al te gemakkelijk heeft ‘verkwanseld’ aan de Russen. Voor verschillende Oost-Europese landen is Jalta het symbool van verraad.
De eerste barsten in het bondgenootschap
Ook Churchill ligt in eigen land onder vuur voor de deal met Stalin. Vooral omdat het net Hitlers invasie van Polen is die tot de Tweede Wereldoorlog heeft geleid. De Britse premier schuift in Jalta aan tafel in de hoop om te redden wat er te redden valt van zijn geliefde Britse Rijk. Daarnaast wil hij het machtsevenwicht op het Europese continent herstellen. Om de opkomst van de communistische Sovjet-Unie te counteren, moet volgens hem Frankrijk opnieuw een volwaardige grootmacht worden. “Bovendien wil Churchill dat de Amerikanen militair aanwezig blijven in Europa”, zo meent Hoff. “Hij beseft dat Groot-Brittannië alleen niet meer in staat is om het machtsevenwicht te garanderen.”
In Jalta worden de eerste barsten zichtbaar in de schijnbare eensgezindheid van de geallieerden. “Churchill en Stalin verdenken elkaar ervan het wellicht op het laatste moment toch nog met Hitler op een akkoordje te willen gooien” zo schrijft Hoff. “Daarom spreken ze uitdrukkelijk af dat er met het ondergaande Duitse Rijk niet zal worden onderhandeld: het dient zich onvoorwaardelijk over te geven.” Ook de toekomst van Duitsland veroorzaakt strubbelingen. Stalin en Roosevelt willen de industrie ontmantelen om Duitse agressie onmogelijk te maken, maar Churchill ziet liever een sterker Duitsland dat is opgewassen tegen de Sovjetinvloed vanuit het oosten. “Het is zonneklaar dat de alliantie de oorlog niet zou overleven,” menen McWilliams en Piotrowski. “De Grote Drie hebben niet veel meer gemeenschappelijk dan een gezamenlijke vijand en zodra nazi-Duitsland verslagen is, komen hun tegenstrijdige belangen weer op de voorgrond. De Grote Alliantie van de Tweede Wereldoorlog valt opvallend snel uiteen.”
Nieuwe hoofdrolspelers in Potsdam
Op de puinhopen van het verslagen Derde Rijk organiseren de overwinnaars in juli 1945 een nieuwe conferentie in een Berlijnse buitenwijk. In de Stille Oceaan woedt de oorlog tegen Japan nog volop. Er zijn ondertussen nieuwe hoofdrolspelers op het toneel verschenen. Vlak voor Hitler op 30 april 1945 zelfmoord pleegt, overlijdt Roosevelt. Hij wordt vervangen door Harry Truman. Churchill lijdt halverwege de conferentie een zware verkiezingsnederlaag en belandt in de oppositie. Zijn plaats wordt ingenomen door Labourpoliticus Clement Attlee. “Een weinig charismatische persoonlijkheid met amper ervaring in de buitenlandse politiek”, schrijft Hoff. “Churchill koestert een diepe minachting voor hem en noemt hem een ‘schaap in schaapskleren’. Hij vreest dat Attlee de Britse belangen in de wereld zal verkwanselen.”
De afspraken van Jalta worden in Potsdam geconcretiseerd. Duitsland wordt opgedeeld in vier geallieerde bezettingszones. Een Geallieerde Controleraad met vertegenwoordigers van de vier landen staat in voor de “vijf d’s”: demilitarisatie, denazificatie, de-industrialisatie, decentralisatie en democratie. De bezettende mogendheden mogen elk in hun zone de geleden oorlogsschade verhalen op de Duitsers. “De Russen halen de Ostzone vrijwel leeg om de verwoesting en ontmanteling van hun eigen industrie te compenseren”, schrijft Hoff. “De Britten en vooral de Amerikanen menen dat een al te rigoureuze aanpak negatieve gevolgen kan hebben. Ze vrezen dat de verpaupering van de Duitsers tot revanchisme of communisme kan leiden.” Velen geloven dat de vernedering van de herstelbetalingen in 1919 heeft bijgedragen tot de opkomst van het nazisme in de jaren 1930.
De denazificatie van Duitsland
De overwinnaars spreken ook af om de kopstukken van het verslagen Derde Rijk voor een internationaal oorlogstribunaal te brengen. Maar in de verschillende bezettingszones wordt de denazificatie anders ingevuld. In Oost-Duitsland wordt afgerekend met iedereen die ook maar iets met het nationaalsocialisme te maken had, terwijl de Amerikanen veel soepeler omgaan met de lagere functionarissen. Ook in andere westelijke zones ontspringen veel hooggeplaatste nazi’s de dans. “Dit verschaft Stalin later het argument dat de westelijke geallieerden de afspraken niet zijn nagekomen”, meent Hoff.
Het grootste struikelblok in Potsdam is opnieuw de kwestie van de Poolse grenzen. In ruil voor de oostelijke gebieden die verschuiven richting de Sovjet-Unie, krijgt Polen twee derde van Oost-Pruisen met de Oder/Neisse als westgrens. Dat gaat gepaard met gedwongen volksverhuizingen van meer dan twee miljoen Polen en Duitsers. De Amerikanen en Britten vrezen dat de massale toevlucht van uitgedreven Duitsers hun zones zullen destabiliseren.
In Potsdam vertelt Truman aan Stalin dat de Verenigde Staten in het bezit zijn van een nieuw wapen met een ongeziene vernietigingskracht. Hij heeft net vernomen dat in de woestijn van New Mexico de eerste atoombom succesvol tot ontploffing is gebracht. De Sovjetleider reageert amper op dat nieuws, waarschijnlijk omdat hij dankzij zijn vele spionnen al lang op de hoogte is van het Amerikaanse Manhattan Project. Rusland vecht ondertussen mee tegen Japan en de deelnemers aan de conferentie stellen samen met China de Potsdam Verklaring op waarin ze de voorwaarden voor de overgave omschrijven. Maar de Aziatische asmogendheid legt het ultimatum naast zich neer en op 6 augustus valt de eerste atoombom op Hiroshima. Drie dagen later volgt Nagasaki.
IJzeren Gordijn daalt neer over Europa
In plaats van de legers geleidelijk terug te trekken en werk te maken van een herenigd Duitsland zoals eerder afgesproken, verstevigen de geallieerde bezetters ondertussen hun greep op de zones. In de Sovjetzone ontstaat een socialistische samenleving met een enkele partij, terwijl de drie westelijke zones een kapitalistische economie en meerpartijenstelsel hebben. Van de vriendschappelijke alliantie is geen sprake meer.
Dat wordt bevestigd door twee belangrijke speechen. In februari 1946 maakt Stalin in een toespraak in het Bolsjojtheater duidelijk dat volgens hem een nieuwe tijd is aangebroken, een tijd waarin een duurzame vrede tussen communisme en kapitalisme onmogelijk is. Amper een maand later geeft Churchill zijn befaamde IJzeren-Gordijnspeech in het Westminster College in Fulton, Missouri. “Van Stettin aan de Oostzee tot Triëst aan de Adriatische zee is een ijzeren gordijn neergelaten dwars door het Europese continent.” De landen achter die lijn liggen volgens Churchill binnen de Sovjetsfeer en zijn onderworpen aan Moskou. Voor de Amerikanen volgt het keerpunt in de relaties een jaar later. Geconfronteerd met een mogelijke communistische overwinning in Griekenland, spreekt Truman het Amerikaanse Congres toe. Hij meent dat de oorlog in Griekenland veroorzaakt wordt door de opmars van het internationaal communisme, gestuurd vanuit Moskou. “Elk land staat voor de keuze tussen twee levenswijzen. Die keuze is al te vaak niet vrij.” Hij verkondigt dat de Verenigde Staten alle vrije landen economisch, politiek en militair zullen helpen verdedigen tegen de dreiging van het communisme. De ooit zo constructieve relatie tussen de Britten, Amerikanen en Sovjets, bereikt een dieptepunt. De Koude Oorlog is begonnen.
Knack Historia
Fout opgemerkt of meer nieuws? Meld het hier
