De Etruskische koningen van Rome

Omstreeks 509 v. Chr. verdrijven de Romeinen de tiran Tarquinius Superbus. Daarmee komt er een einde aan de heerschappij van de Etrusken over de stad. Maar hun cultuur blijft. En daar draagt Rome nog altijd sporen van.

Lucius Junius Brutus werpt sombere blikken op de menigte. Aziatische toeristen verdringen zich in het Capitolijns Museum rond de bronzen kop, die naar men zegt deze republikeinse held voorstelt. Ook 2500 jaar later wil iedereen maar wat graag op de foto met de man die omstreeks 509 v. Chr. de laatste Etruskische koning Tarquinius Superbus ten val bracht om zelf Romes eerste consul te worden.

De laatste Etrusk: Tarquinius Superbus, een vorst met een imagoprobleem

Brutus dankt zijn roem als grondlegger van de republiek vooral aan Livius, die zijn monumentale geschiedenis van Rome pas ruim 500 jaar na dato optekent. Wat hem aan feitenkennis ontbreekt, compenseert hij met een pakkende verteltrant. Met zijn oordeel over Tarquinius aarzelt hij niet: ‘Buiten geweld beschikte hij over niets wat hem het recht tot heersen gegeven had. Hij heerste immers zonder door het volk gekozen en door de senaat in zijn ambt bevestigd te zijn.’ Livius toont ons een wrede tiran, die zich van zijn tegenstanders ontdoet en zich meester maakt van hun bezittingen.

Als koningszoon Sextus zich dan ook nog vergrijpt aan de deugdzame Romeinse Lucretia, komt het tot een dramatische confrontatie. Lucretia laat haar man en haar vader halen, ook Brutus is bij hen. De mannen zweren de euveldaad te zullen wreken. Dan zegt Lucretia: ‘Alleen mijn lijf is bezoedeld, mijn hart is vrij van schuld; mijn dood zal dat bewijzen.’ Ze stoot zich een mes in het hart en sterft. Brutus grijpt de van bloed druipende dolk: ‘Bij dit bloed, dat tot de ontering door ’s konings zoon het allerreinste was, zweer ik […] dat ik Tarquinius Superbus, samen met zijn snode vrouw en al zijn nakomelingen te vuur en te zwaard en met alle mogelijke middelen zal bestrijden en dat ik niet toe zal staan dat zij of iemand anders nog als koningen over Rome heersen.’ Tarquinius wordt verbannen, zijn zoon door anderen gedood.

Veel van wat wij als typisch Romeins beschouwen, is in werkelijkheid Etruskisch: de toga, de triomftocht en de met roeden omwikkelde bijl van de lictoren – allemaal Etruskische vindingen

Zo eindigt volgens Livius de Etruskische heerschappij over Rome. Hij wekt daarbij onterecht de indruk van een regelrechte volksopstand. In werkelijkheid is het de uitkomst van een machtstrijd in aristocratische kringen, die ook in de nieuwe republiek de toon aangaven. Junius Brutus behoorde zelf tot de koninklijke familie, Tarquinius was zijn oom.

Minstens drie Etruskische koningen zouden vanaf 616 v. Chr. of daaromtrent in Rome geheerst hebben: Tarquinius Priscus, Servius Tullius en Tarquinius Superbus. In vroeg-Romeinse tijden domineerden de Etrusken Latium. De eerste nederzettingen bij een doorwaadbare plaats in de Tiber versmolten geleidelijk tot een stad toen ook Etrusken zich er vestigden en hun cultuur meenamen. Veel van wat wij als typisch Romeins beschouwen, is in werkelijkheid Etruskisch: de toga, de triomftocht en de fasces, een met houten roeden omwikkelde bijl die lictoren als teken van hun waardigheid met zich meedroegen.

Een Etrusk liet het voornaamste Romeinse heiligdom bouwen

Wie goed kijkt, ontdekt zelfs nu, maar dan 2500 jaar later, nog sporen van de Etruskentijd in het moderne Rome. Daarvoor is het Capitool een prima vertrekpunt.

Hierboven dringt van het verkeersgeraas op de nabijgelegen Piazza Venezia enkel een zacht ruisen door. De wind voert een zweem van specerijen mee van de lila bloeiende wisteria. Stond hier ook Tarquinius, om toezicht te houden op het werk aan Romes belangrijkste heiligdom, de Jupitertempel? In de 25 jaar van zijn heerschappij onderscheidde hij zich namelijk ook door enkele ambitieuze bouwprojecten – waarvoor hij volgens Livius de staatskas plunderde, krijgsbuit aanwendde en het plebs dwangarbeid liet verrichten. Uit heel Etrurië liet hij handwerkers overkomen. Vulca uit Veji schiep daarvoor prachtige terracottafiguren, zoals de Jupiter met vierspan, bedoeld voor het dak van de tempel. Aan de plaats van dat gigantische bouwwerk herinnert enkel nog de Via del Tempio di Giove, een slaperig straatje vol geparkeerde Fiats en Vespa’s aan de zuidzijde van het Capitool. De weinige resten van de eens 55 bij 60 metende tempelfundamenten worden tentoongesteld in het conservatorenpaleis, een onderdeel van de Musei Capitolini.

Iets verder heuvelafwaarts verdringen toeristen in vrijetijdstenue zich voor de beste plaatsen bij een uitzichtpunt: vóór hen ligt het Forum met de triomfboog van Septimius Severus, de zuilen van de Saturnustempel, de Curia. Ook het Forum had er zonder Etrusken anders uitgezien. Ooit was het dal tussen Palatijn en Capitool een moeras, tot de koningen een ander prestigeproject ter hand namen: de Cloaca Maxima, een ondergronds afwateringskanaal, waarmee men het terrein drooglegde. Ongeveer in dezelfde periode kreeg het Circus Maximus waarschijnlijk z’n eerste houten tribunes. Zelfs Livius moest toegeven: ‘Ook de pracht van ons heden biedt nauwelijks iets wat zich aan deze beide werken gelijk laat stellen.’

Het kan verkeren, want noch de Cloaca, noch het Circus behoort nog tot Romes highlights … Volgen we op onze weg enigszins het verloop van het kanaal aan de voet van de Palatijn door rustige zijstraten naar het Forum Boarium, waar al in de dagen van Tarquinius de veemarkt gehouden werd. Bussen hotsen voorbij, achter de tempel van Fortuna liggen wegwerpnaalden van junkies in het gras. Vanaf de Ponte Palatino heb je het beste uitzicht op de plaats waar de Cloaca nog altijd in de Tiber uitkomt: een troebel stroompje dat plastic flessen met zich meevoert. Onder het reusachtige, gemetselde gewelf op antieke grondvesten huizen daklozen, graffiti ontsiert de wanden.

Ook wagenrennen en gladiatorengevechten had Rome van de Etrusken

Het Circus Maximus heet in de reisgids terecht een ‘weinig aantrekkelijke groenstrook’. Aan de noordkant ervan heeft het stadsbestuur tientallen toiletcabines geplaatst om het gebrek aan openbare toiletten op te heffen. Het resultaat is weinig verheffend voor het oog en nog minder voor de neus. Hoe moet dat in augustus wel niet ruiken! Het is zo’n vijf minuten lopen naar het zuideinde, waar nog een paar gebouwenresten te zien zijn. Een groep Franse scholieren is op de trappen naast de afrastering neergestreken en luistert verveeld naar de uitleg van een lerares. Een spektakel als in de Oudheid was hier in geen eeuwen te zien. De Romeinen waren zoals bekend grote fans van beschaafd vermaak als wagenrennen en gladiatorengevechten, die ook al aan Etruskische begrafenisriten hun bestaan danken. Koning Tarquinius Priscus zou hier, in het Circus Maximus, de eerste ludi romani (Romeinse spelen) georganiseerd hebben.

Wie alle aspecten van de Etruskische kunst in Rome wil leren kennen, gunt zich een bezoek aan het Museo Etrusco. In de magnifieke Villa Giulia aan de rand van het Parco Borghese word je niet door hordes toeristen uit je kunstgenot opgeschrikt. Hier ben je nagenoeg alleen met Etruskische grafvondsten zoals bronzen schilden ter grootte van een wagenwiel, bronzen spiegels en rijk versierde aarden kruiken. Verklarende teksten werpen enig licht op de eigenaardige tumuli, de grafheuvels, die Augustus vermoedelijk tot zijn mausoleum inspireerden.

Er is een opstelling met de zogeheten bronzen lever van Piacenza ( afb. blz. 36) die toont hoe de haruspices, leverschouwers, de wil van de goden uitlegden. Een van deze zieners zou Caesar tevergeefs gewaarschuwd hebben. Weer stond er een Brutus op tegen een tiran. Maar ook dat was tevergeefs – dit keer was de republiek niet meer te redden.

Moeras wordt Forum Romanum

Voor landwinning en de afvoer van vuil water liet de Etruskische koning Tarquinius Priscus omstreeks 600 v. Chr. de Cloaca Maxima aanleggen – een van ’s werelds oudste rioleringen.

Etruskisch embleem?

De wolvin die Rome verpersoonlijkt, staat op een zuil boven het Forum, op het Capitool. Het origineel bevindt zich in de Musei Capitolini. De naam Rome zou afgeleid zijn van het Etruskische geslacht van de Romulii.