De comeback van Sisi: vervloekt als keizerin, onsterfelijk als personage

Sisi, de in 1898 vermoorde Oostenrijkse keizerin, is het onderwerp van liefst twee series en een film. Vanwaar die opmerkelijke revival?

De jonge keizerin die haar schoenen aan een arme vrouw wegschenkt. En die gewonde soldaten in een ziekenhuis verzorgt. Het zijn scènes uit repectievelijk Die Kaiserin (Netflix) en Sisi (VTM), series die zo populair zijn dat al snel beslist werd dat er meerdere seizoenen van komen.

Beide series zijn een pak minder braaf dan de drie klassieke films uit de jaren vijftig: de openingsscène van Sisi toont bijvoorbeeld hoe ze aan het masturberen is. Maar toch wordt zowel in Sisi als in Die Kaiserin, net als in de Romy Schneider-films van weleer, een beeld opgehangen van een vrolijke, levenslustige en goedhartige ‘keizerin van het volk’.

Dan is de film Corsage, net in de zalen, origineler: hij focust op de keizerin op latere leeftijd, die zich gevangen voelt aan het Oostenrijkse hof en zich steeds meer terugtrekt uit het openbare leven.

Sisi laat een anker op haar schouder tatoeëren: not done voor een keizerin.

Vanwaar die plotse Sisi-revival? Daar heeft het succes van The Crown veel mee te maken, denkt de Oostenrijkse historicus Karl Vocelka, die gespecialiseerd is in de Habsburgse geschiedenis. ‘Film- en tv-makers kijken constant naar elkaar. Als ze zien dat een reeks over het Britse koningshuis, met allerlei intriges en interessante personages, een miljoenenpubliek trekt, gaan ze op zoek naar iets soortgelijks. En dan ben je bij Sisi aan het juiste adres. Ze is een negentiende-eeuwse versie van een van de populairste personages van The Crown: prinses Diana. Beiden niet op hun plaats aan het hof, beiden tragisch gestorven.’

‘Als je er dan nog wat prachtige kostuums, mooie paleizen, een scheut extra drama en wat verzinsels aan toevoegt, heb je gegarandeerd een kijkcijferkanon’, zegt Vocelka’s collega Katrin Unterreiner, die al vier boeken over Sisi schreef.

Unterreiner en Vocelka zijn het erover eens dat zowel Die Kaiserin en Sisi als Corsage een ‘opgekuiste’ keizerin laten zien. De historische figuur was minder levenslustig en goedhartig dan het personage. Schoenen schenken en soldaten verzorgen: niet gebeurd. ‘Sisi was egoïstisch’, stelt Unterreiner onomwonden. ‘Alleen haar eigen situatie interesseerde haar.’

‘Het was ook gewoon ondenkbaar dat de Oostenrijkse keizerin met armen of gewone soldaten in contact zou komen’, zegt Vocelka. ‘Ze werd door het hof van het volk weggehouden. Een scherp contrast met haar jeugd.’

Elisabeth von Wittelsbach, die al snel de koosnaam Sisi kreeg, werd op kerstavond 1837 in Beieren geboren. Haar moeder, prinses Ludovika, was onder haar stand getrouwd met hertog Max, een non-conformist pur sang die het leven vierde met maîtresses, alcohol, muziek en een eigen circus. Tussen zijn gezin en de lokale bevolking was er weinig afstand. Sisi genoot van een mooie jeugd vol vrijheid: ze reed beter paard dan menig man, klom in bomen, dronk bier en schreef gedichten. Dat laatste zou ze haar hele leven blijven doen.

Bij het hek spitst hij zijn oren / Zal zij daar eindelijk zijn? / In ’t zand hoort hij mijn stappen / Al lang voor ik verschijn.

Sisi is vijftien als ze met haar drie jaar oudere zus Helene en haar moeder naar Oostenrijk trekt. Bedoeling is dat Helene zich daar verlooft met de jonge keizer Frans Jozef, maar die kiest tegen de wil van zijn moeder in voor de bloedmooie Sisi, vertellen de films en series. Klopt niet, zegt Unterreiner. ‘Er is geen enkel bewijs dat Helene de voorziene huwelijkskandidate was. Wat wel klopt, is dat Frans Jozef, 23 op dat moment, meteen verliefd werd op de aantrekkelijke Sisi met haar donkere ogen en golvend, kastanjebruin haar. En dat zij, amper vijftien, ook vlinders in de buik voelde.’ Een jaar later al trouwen ze in de Weense Augustijnenkerk. Nog een jaar later wordt Sisi voor het eerst moeder.

Opnieuw een verschil tussen de verfilmingen en de historische werkelijkheid: Frans Jozef blijkt helemaal geen daadkrachtige, moedige droomprins, maar een duffe klerk. Als zelfverklaarde ‘eerste ambtenaar van het land’ zit hij elke dag vanaf 5 uur achter zijn bureau documenten te ondertekenen. Intussen valt zijn veelvolkerenstaat uiteen. Lombardije heeft zich afgescheurd, de Hongaren komen in opstand, en ook elders in het rijk is men ontevreden over de Weense dictaten.

De nog steeds minderjarige Sisi wordt verteerd door heimwee. Het Weense hof is een gouden kooi waar alles verloopt volgens vaak eeuwenoude protocollen. Bier drinken en als een wildebras paardrijden zijn voortaan verboden. Ze is nooit alleen: zelfs als ze wakker wordt, staat er personeel in haar kamer. Haar dagen zijn van a tot z gepland. Maar haar man ziet ze amper. De liefde dooft. Wat blijft, is het besef dat ze haar vrijheid heeft opgegeven. Ze wordt diep ongelukkig en melancholisch.

Onmetelijk leek ooit de rijkdom / Die mij in ’t verleden omgaf / ‘k Verkwistte lichtzinnig die weelde / Mijn hart bleef een leeg graf.

Om het hofleven te kunnen ontvluchten, verzint Sisi – ook daar zijn Vocelka en Unterreitner het op basis van onderzoek over eens – allerlei kwalen die haar dwingen om naar warmere oorden te reizen: Madeira, Corfu, Triëst. Ze vindt er ten dele de vrijheid uit haar jeugd, maar vervreemdt er nog meer van haar man en kinderen. Niet dat ze veel over haar kroost te zeggen heeft: de opvoeding is met succes opgeëist door Sisi’s schoonmoeder Sophie.

Maar Sisi wil zich nog niet zonder slag of stoot gewonnen geven. Als ze in 1857 naar Hongarije reist, drijft ze haar wil door: haar oudste dochter Sophie moet en zal mee. Het tweejarige kind wordt tijdens de reis ziek en sterft. Sisi wordt verteerd door schuldgevoelens en trekt zich terug in haar eigen wereld. Ze laat een anker op haar schouder tatoeëren: uiteraard not done voor een keizerin. Ze wil de beste ruiter van Europa worden. En ze wijdt zich volledig aan het nastreven van haar schoonheidsideaal. Haar kapster is dagelijks uren in de weer met haar haren en gebruikt daarbij onder meer eierdooiers en een lotion met cognac. Haar voorhoofd, wangen en borsten verzorgt Sisi met rauw kalfsvlees. Ze dieet onophoudelijk. Ze is 1,72 meter maar weegt minder dan 50 kilo en heeft een taille van 52 centimeter. Volgens Vocelka zou men haar vandaag als anorectisch beschouwen. Vaak beperkt ze zich tot wat vruchten en een glas melk. Op een gegeven moment begint ze zelfs op advies van een kwakzalver zand te eten. Daarnaast sport ze ook nog eens uren per dag. In elk paleis heeft ze haar eigen ‘fitness-studio’.

Maar de rampspoed blijft haar achtervolgen, in de vorm van de vroegtijdige en dramatische dood van velen van haar geliefden. Haar schoonbroer Max, bijvoorbeeld. In tegenstelling tot de saaie Frans Jozef is hij een avontuurlijke en romantische ziel, met wie Sisi een uitstekende band heeft. Tot hij naar Mexico trekt om er keizer te worden en er wordt geëxecuteerd. Of haar neef, de Beierse koning Ludwig II, die zich steeds excentrieker begint te gedragen, tot hij uit zijn functie wordt ontzet. Kort daarna wordt hij dood teruggevonden. Sisi reageert hysterisch als ze het overlijden van de ‘Beierse sprookjeskoning’ verneemt.

Maar dan moet de grootste klap nog komen: Sisi’s zoon Rudolf, de troonopvolger, schiet op een koude januaridag in 1889 eerst zijn zeventienjarige minnares dood en vervolgens jaagt hij zich een kogel door het hoofd. Hij was 30.

De dan 51-jarige keizerin verwijt Rudolfs echtgenote Stephanie de dood van haar zoon. De Belgische prinses – dochter van Leopold II – was te lelijk en te dom om haar zoon te kunnen boeien, aldus Sisi, die voor haar schoondochter de bijnaam ‘de zeug’ hanteerde.

De enige met wie Sisi na Rudolfs dood nog een band heeft, is haar jongste dochter, het nakomertje Marie Valerie. Maar als die in 1890 trouwt, komt het ook daar tot een breuk.

In gedachten zie jij jezelf / Van twaalf kinderen de hoeder / Twaalf snotneuzen bemin je meer / Dan je opofferende moeder.

Niets weerhoudt Sisi er dan nog van om onophoudelijk de wereld rond te reizen, ver weg van het vervloekte Wenen. Het Oostenrijkse volk krijgt haar enkel nog te zien op officiële foto’s en schilderijen. Daarop schittert ze als de mooiste monarch van Europa. Maar de tand des tijds knaagt onverbiddelijk. Op haar 37e wil ze nooit meer gefotografeerd worden. Ze heeft van dan af ook altijd een waaier bij zich die ze voor haar gezicht kan houden. Nieuwe schilderijen van haar staan steeds verder af van hoe ze er werkelijk uitziet. Als een omgekeerde Dorian Gray. Het is een belangrijke verklaring voor de hardnekkige mythe van de ‘eeuwig jonge en mooie Sisi’.

Toch slaagt een onbekende erin om haar in 1898 te verschalken en haar te fotograferen als ze zich samen met een hofdame opmaakt voor een wandeling door Montreux. Het blijkt een historische foto, want een week later, op 10 september 1898, wordt de keizerin vermoord in Genève. De Italiaanse anarchist Luigi Lucheni had nochtans een ander doelwit voor ogen: de hertog van Orléans. Maar de hertog bevond zich in tegenstelling tot wat Lucheni dacht niet in de Zwitserse stad. In een krant leest de Italiaan dat Sisi wel in Genève is: zij wordt zijn nieuwe doelwit. Op een brug steekt hij een vijl in haar borst. Sisi lijkt aanvankelijk niets door te hebben en haar entourage gaat uit van een ongelukkige botsing. Even later valt de keizerin flauw. Pas dan merkt men een bloedwonde op. Ze overlijdt minder dan een uur later, 60 jaar oud.

Maar ik spreid nu mijn vleugels uit / Met grote witte veren / Ik vlieg naar het feeënrijk terug / Niets doet mij wederkeren.

Sisi krijgt uiteraard een staatsbegrafenis, maar het volk – dat haar nauwelijks kent – haalt de schouders op. Het heeft andere zorgen. Het Habsburgse Rijk verkeert in crisis, Europa sleept zich langzaam maar zeker naar een oorlog. Die zal weduwnaar Frans Jozef nog op 83-jarige leeftijd, na de moord op aartshertog Frans Ferdinand in Sarajevo, in 1914 ontketenen. Twee jaar later sterft hij. Zijn opvolger Karl mag het Habsburgse Rijk definitief ten grave dragen in 1918. Sisi, de voorlaatste keizerin, is dan al in de nevelen van de geschiedenis verdwenen. Haar graf, in de Weense Kapuzinergruft, wordt nauwelijks bezocht. Tot de films met Romy Schneider haar alsnog populair maken. ‘Geen mens zou dat tijdens haar leven geloofd hebben’, zegt Unterreitner. En al zeker niet dat men nu, anno 2023, zelfs van een heuse Sisi-golf kan spreken. Want de volgende film is al aangekondigd: Sisi & ich, verteld vanuit het perspectief van een hofdame, verschijnt in maart in de zalen.

Ach lieten de mensen mij met rust / En zouden zij mij niet storen! / Ik ben, dat weet toch iedereen / Gewoon als mens geboren.