De Belgische ijskoningin Yvonne Geurts

Schandalen in het kunstschaatsen zijn van alle tijden. I, Tonya, de film over het complot rond de Amerikaanse kunstschaatsster Tonya Harding om haar concurrente Nancy Kerrigan uit te schakelen voor de Amerikaanse kampioenschappen van 1994, trok wereldwijd volle zalen. Ook in het leven van Charles en Yvonne de Ligne, een Belgisch schaatskoppel uit het Interbellum, schuilt een veelbelovend filmscript.

14 november 1944. Tweeënhalve maand na de bevrijding krabbelen de Brusselaars langzaam op. Na een drukke werkdag doet Charles de Ligne de deur van Magasin Natura op slot. Samen met zijn vrouw Yvonne fietst hij uit de Brusselse Baljuwstraat naar hun buitenverblijf in Sint-Genesius-Rode, aan de rand van het uitgestrekte Zoniënwoud. Terwijl Yvonne zich opfrist, wandelt Charles naar de zetel bij het haardvuur, waar hij na een kleine wandeling in de tuin wat wil uitrusten. Hij heeft niet in de gaten dat er achter hem een man staat, het pistool op hem gericht. Een eerste maal haalt de man de trekker over. In een reflex springt Charles op en roept: ‘Stop, dit is een vergissing!’ Het mag niet baten. Nog drie schoten weerklinken. Charles zijgt in elkaar en overlijdt ter plekke. Yvonne, die alles van nabij heeft gehoord, vlucht huilend naar de buren.

De wereld rond

Wanneer Charles de Ligne (1895) en Yvonne Geurts (1902) elkaar ontmoeten, hebben ze allebei al grote delen van de wereld gezien. Als karabinier-wielrijder van de Belgische elite-eenheid Autos-Canons-Mitrailleuses (ACM) voert Charles de Ligne in de Groote Oorlog verkennende opdrachten uit. Hoe modern de omgebouwde auto’s van de Belgische fabrikant Minerva met hun stalen bepantsering en machinegeweren ook zijn, in de onder water gelopen IJzervlakte rijden ze zich keer op keer vast. De vraag van tsaar Nicolaas II van Rusland aan de Belgische koning Albert I om de pantserwagens van de ACM aan het oostfront in te zetten, komt dan ook als geroepen. Vanaf half oktober 1915 wordt de eenheid ingezet in Galicië. Maar ook ver van huis moeten de leden van de ACM meer wachten dan vechten. In oktober 1917 vermoorden de bolsjewieken de tsaar en sluiten ze vrede met Duitsland. De als tsaar-gezind geziene ACM mag niet meer via het westen naar België terugkeren. Via de Trans-Siberische spoorlijn trekt Charles naar Vladivostok om van daaruit de boot naar San Francisco te nemen. Tot verbazing van het korps wordt de ACM in de Verenigde Staten als helden ontvangen. Sinds de Duitse inval en de daarbij horende gruwelijkheden staan de Belgen wereldwijd immers bekend als een dapper volk. Op 24 juni 1918 zet de eenheid voet aan wal in Bordeaux. Het korps wordt ontbonden, Charles kan eindelijk naar huis.

Geen toppers op het ijs

Terug in Brussel ontmoet Charles zijn toekomstige vrouw Yvonne Geurts. Ondanks haar jonge leeftijd heeft ze ook al veel gereisd. Eugène, haar vader, heeft een groot reisagentschap met vestigingen in Brussel en op het Amsterdamse Singel. De kleine Yvonne wordt op kunstschaatsles gestuurd en blijkt al snel aanleg te hebben voor de sport, maar de oorlog, en de nasleep ervan zetten een rem op haar schaatscarrière. Is dat de reden waarom ze zich consequent vijf jaar jonger voorstelt dan de datum op haar geboorteakte? Vanaf eind jaren twintig treedt Yvonne vaak op in ijsschaatsspektakels in de chique Brusselse Saint-Sauveurzaal, waar het wemelt van de beau monde. In 1929, op haar 27ste, neemt ze als eerste Belgische schaatsster ooit deel aan de Wereldkampioenschappen in Boedapest. Ze eindigt als laatste, maar liefst 72 punten na de ongenaakbare Sonja Henie, de tien jaar jongere Noorse tegen wie ze het nog vaak zal moeten afleggen. Ondanks deze matige start maakt Yvonne gestaag vorderingen. Haar beste jaar is 1932, wanneer ze zesde eindigt op de Olympische Spelen in Lake Placid. In 1933 is ze de eerste buitenlandse vrouw die de monstrueuze Elfstedentocht uitrijdt.

Charles is ondertussen niet bij de pakken blijven zitten. In de Baljuwstraat, vlakbij de statige Louizalaan, baat hij Magasin Natura uit. In de vegetarische winkel worden onder andere tarwekiemen, verschillende soorten honing, aardappels zonder chemische meststoffen en aardbeien met amandelcrème verkocht. Dat is in die jaren niet vanzelfsprekend. Het stel heeft overigens wel meer wat we vandaag ‘linkse hobby’s’ zouden noemen. Zowel Charles als Yvonne zijn aanhangers van heliotherapie en van naturisme.

Tegen de vlakte

In 1936 neemt niet enkel Yvonne deel aan de Winterspelen van Garmisch-Partenkirchen. De veertigjarige Charles maakt zijn opwachting in verschillende disciplines van het snelschaatsen. Kunstschaatsen is dan nog steeds een buitenbeentje op de Spelen: sport of kunst? De toeschouwers maakt het niet uit, want het Olympia Eisstadion is dag na dag uitverkocht.

Hitler heeft een zwak voor kunstschaatsen, in het bijzonder voor kunstschaatssters. Met theaterkijkers bewondert hij samen met Goering, Goebbels en andere nazi-kopstukken het spektakel. Maar het uitverkochte stadion weet Yvonne niet te inspireren tot grootse prestaties. Haar kürs worden als vrij schools beoordeeld, zonder spontaniteit. Ze zal uiteindelijk achttiende op 23 deelnemers worden. Sonja Henie – wie anders – wordt voor de derde keer Olympisch kampioen. Gratie, elegantie, ritmiek, muzikaliteit, kracht: ze beheerst alle eigenschappen tot in de perfectie.

Het is erg koud in Garmisch-Partenkirchen wanneer Charles de Ligne op 11 februari zijn opwachting maakt op de prachtige Riessersee, voor de 500 meter snelschaatsen, uitgerekend tegen Ivar Ballangrud, de Noorse topfavoriet. Meteen na het startschot neemt Ballangrud afstand van de veertigjarige Belg. In de tweede bocht valt Charles plat op de buik, even later op zijn zitvlak. In de tweede rechte lijn gaat hij voor de derde keer tegen de vlakte, tot groot jolijt van het publiek. Ballangrud finisht in een knappe tijd van 43’40’. De Ligne doet meer dan een minuut langer over de afstand, goed voor een 35ste tijd van de 36 deelnemers.

De 1.500 meter wordt evenmin een succes. De Noor Haraldsen staat al even met zijn landgenoten te praten wanneer De Ligne zichtbaar vermoeid de aankomstlijn overschrijdt. De meegereisde Belgische journalist schept er plezier in. ‘Onze enige gedachte bij deze koers was: brave man, waarom ben je niet in Brussel gebleven! Want dit is geen nederlaag meer, dit is een gloeiende blamage.’ Op de 5.000 meter besluit de jury de tussentijden van Charles niet meer te meten, omdat hij zo traag schaatst. De Ligne wordt gediskwalificeerd. Op Valentijnsdag verschijnt Charles aan de start van de 10.000 meter. Deze keer wordt hij gelieerd aan Willy Sandtner, geen podiumkandidaat, maar wel de snelste Duitse schaatser. Omdat De Ligne de reputatie heeft opgebouwd om zijn tegenstanders in slaap te wiegen, wordt hij al voor de start uitgejouwd. Na één rondje maant de Nederlandse juryvoorzitter G. van Laer de Belg aan om te stoppen met schaatsen, zodat hij de Duitser niet langer ophoudt. De Ligne is ten onrechte uitgesloten, want hij heeft niets verkeerds gedaan, en zodoende mag hij opnieuw vertrekken. Enkel chronometreur A. Fritz is in het stadion gebleven om de eindtijd van de Belg vast te leggen. Voor de steeds leger wordende tribunes perst Charles alles uit zijn lijf. Hij eindigt in 23’32’, zes minuten en acht seconden na winnaar Ballangrud, die zijn derde gouden medaille behaalt. Ook zonder de Tweede Wereldoorlog waren dit wellicht de laatste Spelen voor Charles en Yvonne.

Affaire in Antwerpen

Terug naar 14 november 1944 in Sint-Genesius-Rode. De hysterisch krijsende Yvonne heeft haar buren bereikt, die de politie verwittigen. Die denkt in eerste instantie aan een moord uit politieke overwegingen – in de nasleep van de oorlog vonden er wel meer dergelijke afrekeningen plaats, maar al snel blijkt dat de vork anders aan de steel zit. Wat is er gebeurd? In 1942 maakt Yvonne in een Antwerpse club kennis met de Nederlandse vertaler en schaatsleraar Jacob Hartog. De veertien jaar jongere Hartog geeft schaatslessen aan Yvonne, maar ook naast de piste hebben de twee een goed contact. Op een dag betrapt Charles De Ligne de tortelduifjes op heterdaad in het vakantiehuisje in Sint-Genesius-Rode. Hardhandig werkt hij Jacob Hartog naar buiten. Yvonne kan het niet verkroppen. Nog tijdens de bezetting vertelt ze aan een rexist (Belgische fascist) dat haar man een gevaarlijke communist en Anglofiel is. De man gelooft haar niet en vertelt aan Charles wat Yvonne hem heeft verteld. Na een fikse ruzie bedekt Charles het incident met de mantel der liefde, maar daarmee is de woede van Yvonne niet bekoeld. Ze gaat te rade bij een apotheker met de vraag of ze geen ‘onopspoorbaar vergif’ zou kunnen krijgen, maar de man weigert mee te werken. Vervolgens benadert ze leden van verschillende verzetsbewegingen. Ze vertelt hen dat Charles tijdens de oorlog voortdurend in contact stond met Duitse spionnen. De derde die ze spreekt, een apotheker uit Brussel, brengt haar in contact met een huurmoordenaar die de klus klaart voor de ronde som van 100.000 Belgische franken, toen zo’n ? 2.500.

Vermoorde onschuld

Helaas voor Yvonne is haar relatie met Jacob Hartog de goegemeente niet ontgaan. Al snel bekent ze de moord, maar toch is het voor de politie moeilijk om aan harde bewijzen te geraken. Tot Yvonne op 20 november 1944 in een gevangeniswagen van haar cel in Vorst naar het Justitiepaleis wordt vervoerd om ondervraagd te worden. Tot haar blijdschap zit Jacob Hartog tegenover haar. Ze stopt hem een briefje in de handen. Dat ontgaat de begeleidende cipier niet. Bij aankomst in het Justitiepaleis wordt Hartog gefouilleerd. In zijn mond wordt de brief aangetroffen. ‘Wanneer we allebei zijn vrijgelaten, moeten we in het buitenland trouwen, om zo een te groot schandaal te vermijden,’ staat er te lezen in het handschrift van Yvonne.

Voorjaar 1946. In het Brabantse Hof van Assisen in Brussel zitten de tribunes afgeladen vol. In totaal komt er een honderdtal getuigen aan het woord. Zelfs in de rechtszaal speelt Yvonne de vermoorde onschuld. Ze draagt een lichtblauw chemisier met een sneeuwwit kraagje, heeft haar haren in een golvend permanent gezet en knipoogt vanuit de beklaagdenbank af en toe naar bekenden in de zaal.

Dag na dag haalt het proces de voorpagina’s. Het verbaast niet, gezien de vele smeuïge details die worden opgerakeld. De buren die af en toe over het muurtje keken, vertellen over de naakte zonnebadende De Lignes, die zelfs een douche in de tuin hadden geïnstalleerd, en over de vele bezoekjes van Hartog aan het landgoed. Enkele getuigen verklaren dat de vader van Yvonne hen heeft benaderd met een grote zak geld. Yvonne beschuldigt haar vermoorde man van overspel met een heliotherapeute. En zo gaat het maar door.

Na een tumultueuze zitting van een week worden de vonnissen uitgesproken. Huurmoordenaar Armand Michiels wordt veroordeeld tot vijftien jaar dwangarbeid. Jacob Hartog krijgt drie jaar celstraf. Yvonne krijgt de doodstraf die wordt omgezet in twintig jaar celstraf. Dankzij de wet-Lejeune komt zij al in 1952 vrij. Ze mag niet meer in Brabant verblijven, maar zal nog een hele tijd op verschillende plekken in Brussel wonen.

Op 15 december 1974 overlijdt de ijskoningin aan de Côte d’Azur, in het Franse Hyères, waar ze ook wordt begraven. Ze huurde lange tijd een huisje op het vlakbij gelegen Île du Levant, waar de broers Durville in 1931 de eerste Europese naturistengemeenschap stichtten. In 1982 worden haar overblijfselen opgegraven om in het gemeentelijke ossuarium te worden bijgezet. De ooit zo roemrijke schaatsster had zich wellicht een ander einde voorgesteld.

En Charles? Die rust in een familiegraf op de Brusselse pendant van het Parijse Père-Lachaise: de begraafplaats van Laken.