Alles heeft zijn plaats

De Etrusken zagen hun tempels, graven en zelfs wegen als deel van een strenge kosmische orde. Ze onderwierpen zich volledig aan de wil van de goden. Die wil openbaarde zich aan hun zieners, die zij in staat achtten de toekomst te voorspellen – en zelfs te veranderen.

Boer Tarchon was er vast niet op bedacht dat deze dag zijn leven zou veranderen. Hij verrichtte als altijd zijn werk op het veld bij zijn woonplaats Tarquinia, toen zijn ploeg ineens iets vreemds omhoog woelde. Wat precies, daarover verschillen de antieke bronnen van mening. Volgens Cicero verscheen de god Tages in de gestalte van een kind aan de boer en schonk hem de voorspellende gave. Ook bracht hij hem tal van regels voor de omgang met de goden bij.

Hierin leek Tarchon sterk op Mozes uit het Oude Testament. Beiden kregen zij hun toekomstige religie geopenbaard. Daarnaast kennen we Tarchon als de legendarische stichter van de twaalf belangrijkste Etruskische steden. De waarheid achter deze eenvoudige Tarchon-mythe ligt echter in de Prehistorie verborgen.

Een godvrezend volk dat nauwgezet zijn off ers brengt, zijn dagelijks leven geheel en al van religie vervuld – zo zagen andere volken in de Oudheid de Etrusken. Volgens bisschop en universeel geleerde Isidor van Sevilla (ca. 600 n. Chr.) bleek dat zelfs uit hun naam, Tusci: die kwam van het Griekse woord thysiazein (off eren).

In een meer vond men 2000 offergaven, waaronder 500 bronzen beeldjes

Jammer alleen dat de Etruskische cultuur haar bloeiperiode al achter zich had toen de Grieken of Romeinen erover schreven. Veel zal deze buitenstaanders vreemd voorgekomen zijn. Zo spot de Romein Seneca niet zonder eigendunk: ‘Het verschil tussen ons en de Etrusken, die vooral brilleren in het duiden van bliksems, is het volgende: wij houden het erop dat bliksems ontstaan als wolken op elkaar botsen; zij echter geloven dat de wolken botsen om bliksems te kunnen laten ontstaan’. ‘Omdat ze namelijk alles tot een goddelijke macht herleiden, zijn ze niet van hun mening af te brengen – alsof de bliksem niet een teken is doordat hij zich voordoet, maar zich voordoet omdat er een teken gegeven moet worden.’

Etruskische schrijvers, die ons onschatbare informatie over het dagelijks leven hadden kunnen geven, zijn ons niet bekend. Ook de godsdienst blijft voor ons daardoor een raadsel. Aanvankelijk zal die onder vrije hemel uitgeoefend zijn, in bossen of bij geneeskrachtige bronnen. Enkele van deze heiligdommen moeten lange tijd onafgebroken dienst gedaan hebben, zoals aan het Falteronameer. Op de bodem daarvan werden maar liefst 500 bronzen votiefb eeldjes gevonden.

Welk beeld de Etrusken zich van hun goden vormden weten we niet zeker. Bovendien komen ze al in de 7de eeuw v. Chr. in contact met de Grieken, van wie ze de godennamen, -attributen en -functies overnemen, zodat hun oude, misschien wel gezichtloze goden een menselijke verschijningsvorm krijgen.

Sommige tempels waren beroemd om hun prostituees

Niet dat er geen afb eeldingen van Etruskische goden zijn overgeleverd – ze prijken op tal van vazen en bronzen spiegels. Het probleem is alleen dat de mythische context waarin deze goden staan, is overgenomen uit de Griekse cultuur. Oorspronkelijk Etruskische godenbeelden, bijvoorbeeld uit tempels van voor de 7de eeuw, zijn er tot nu toe niet gevonden. Misschien bestonden die voor het contact met de Grieken ook helemaal niet. Die tempels zelf zien er na de acculturatie trouwens ook net zo uit als de Griekse, met een portiek, een versierd timpaan en een allerheiligste in een achterhal. Enkele ervan schijnen van meer dan regionale betekenis geweest te zijn, zoals het Voltumna-heiligdom in Veji, niet ver van Rome. Hier kwamen de Etrusken niet alleen om gewijde handelingen te verrichten, maar ook om politieke beslissingen te vellen – of gewoon om zich te vermaken. Veel tempels waren beroemd om hun prostituees.

De Etruskische religie zou wel eens de meest gestructureerde ter wereld geweest kunnen zijn. Alles heeft daarin zijn plaats, alles is dan ook voorspelbaar. Ook in het druk bevolkte Etruskische pantheon heerst een volstrekte orde. De hemel die de goden bewonen is ook niet diffuus – de Etrusken hadden er een heel concrete voorstelling van: een cirkel, onderverdeeld in zestien segmenten die overeenkwamen met de windstreken en elk specifieke goden tot woonplaats dienden ( zie de figuur onder).

Deze strenge kosmische orde werd ook in het aardse tot voorbeeld genomen: de wegen in de Etruskische steden en op de dodenakkers lagen net zo in het verlengde van de windstreken als de hemelsegmenten.

De machtigste en tevens mededeelzaamste god was Tinia, aan wiens bliksems de grootste betekenis gehecht werd. De boodschap hing af van de windstreek waaruit de lichtflits kwam, van zijn uiterlijk en de plaats van inslag. Slingerde Tinia bijvoorbeeld zijn bliksems uit het noordwesten, dan was dat een teken van onheil en dood.

Tinia had veel weg van de Griekse oppergod Zeus en was getrouwd met Uni (de Griekse Hera), beschermster van huis en familie. De dochter van Tinia en Uni, Menerva (Athene bij de Grieken, Minerva bij de Romeinen) behoorde ook tot de belangrijkste hemelgoden en werd bovendien waarschijnlijk als orakel geraadpleegd. Nethuns, waarin we de Romeinse Neptunus herkennen (Poseidon bij de Grieken), stond aan het hoofd van de zee- en aardgoden, Aita (Hades bij de Grieken) heerste over de onderwereld. Daarnaast kennen we nog andere goden, sommigen overduidelijk van Griekse herkomst, zoals de geweldenaar Hercle (Heracles) en Apulu (Apollo), die een voorname rol in de beeldende kunst speelde. Enkele goden ten slotte, zoals de schikgodin Northia, lijken van regionale origine te zijn.

Bliksems uit het noordwesten voorspelden onheil en dood

De goden stonden voortdurend in verbinding met de mensen en dankzij de ‘Disciplina Etrusca’, de leer van het interpreteren van de goddelijke tekens, konden de mensen hun bedoelingen ook begrijpen. Het doorgronden van de wil der goden en de daarvoor in het leven geroepen kunst van de divinatie, van het inzicht in de toekomst, vormen de kern van de Etruskische religie. De belangrijkste vormen van divinatie waren de lever- en de ingewandenschouw, uitgevoerd door een daarin gespecialiseerde waarzegger, de haruspex. Een andere vorm van divinatie was de duiding van de vogelvlucht en de bliksem, een taak van de auguren.

Hoe toegewijd en nauwgezet de priesters deze kunst uitoefenden, blijkt wel uit de bewaard gebleven bronzen levers, zoals die uit Piacenza ( afb. blz. 36). Dit model van een schapenlever uit de 2de of 1ste eeuw v. Chr. is onderverdeeld in veertig vlakken, waarop 24 verschillende goden met hun functie vermeld staan. Waarschijnlijk speelde het model een rol in de priesteropleiding. Daarvoor onderhielden de Etrusken speciale priesterscholen, waarvan die in Tarqunia de meest vermaarde was.

Een volleerd priester mocht als teken van zijn waardigheid een kromstaf, de zogeheten lituus, dragen en waarschijnlijk ook een spitse hoed, die op een bisschopmijter leek. Door het enorme belang dat de Etruskische maatschappij aan de divinatie hechtte, beschikten de priesters over grote macht. Men achtte hen niet alleen in staat de toekomst te zien, maar deze in bijzondere gevallen ook te beïnvloeden – bijvoorbeeld om iemands levensduur te verlengen. Het mag dus niet verbazen dat dit exclusieve gezelschap uitsluitend uit leden van koninklijke en hoogadellijke families bestond, die met argusogen over hun geheime kennis waakten.

De godsdienst van de Etrusken liet bij de Romeinen diepe sporen na. Die namen niet alleen de namen, dracht, rituelen en eretitels van de priesters over, maar vooral ook de kunst van de divinatie zelf. Voor de laat-antieke historicus Procopius waren de Etrusken de beste waarzeggers ter wereld. In tal van legenden en episoden uit de Romeinse geschiedenis spelen Etruskische zieners een rol en nog ten tijde van de republiek werden zij in penibele situaties door de senaat te hulp geroepen.

De godencirkel

De Etruskische hemel is onderverdeeld in zestien segmenten (l.), overeenkomstig de windstreken. Oppergod Tinia bewoont drie segmenten in het noorden, de meeste anderen slechts één. Vier segmenten vormen samen een kwadrant, resp. dat van de hemel, de natuur, de aarde en de onderwereld (zie buitenring). Dit hemelkruis keert ook terug op het levermodel (onder)

Rol van de god, met het Grieks/Romeinse equivalent tussen haakjes:

1 Oppergod (Zeus/Jupiter)

2 Echtgenote van de oppergod (Hera/Juno)

3 Dochter van 1 en 2 (Athene/Minerva)

4 Onzeker

5 Zeegod (Poseidon/Neptunus)

6 Zonnegodin (Eos)

7 God van de wijn (Dionysos/Bacchus)

8 Bosgod (Silvanus)

9 Onzeker

10 Onzeker

11 Aardgodin, waarschijnlijk echt Etruskisch

12 Wachter van de onderwereld met twee gezichten (Janus)

13 God van de onderwereld (Veiovis)

14 Schikgodin of god van de nacht (Nocturnus)

15 zie 1, 14

16 zie 1

Heldhaftig

De Etruskische Hercle is naaste familie van de Griekse Heracles, ook een genezende god.

Eerbiedwaardig

Ook de riviergod Acheloos ontleenden de Etrusken aan de Grieken. Hier siert hij het beslag van een schild.