700 jaar na de dood van ‘Il Sommo Poeta’: ‘We kunnen alleen maar blij zijn om Dante’s verdriet’

Kun je Dante Alighieri nog vertalen zonder moslims te schofferen? En was hij als politicus wel zuiver op de graat? Biograaf Alessandro Barbero kijkt pragmatisch naar leven en werk van ‘de grootste dichter ooit’.

T.S. Eliot vond dat alleen Shakespeare en Dante echt belangrijk waren in de moderne literatuur. James Joyce zei dan weer dat hij maar twee boeken zou redden als zijn huis zou afbranden: de Bijbel en de Divina Commedia. De rest was ballast. ‘Il Sommo Poeta’, de ultieme dichter, noemen de Italianen Dante Alighieri, die ze niet alleen beschouwen als hun geestelijke vader des vaderlands, maar ook als de behoeder van hun moedertaal. En toch was die Dante een laatbloeier die hooguit een handvol boeken schreef.

‘Maar wel boeken die de wereld en de literatuur veranderden’, zegt historicus Alessandro Barbero, de schrijver van de recentste Dante-biografie. ‘In Dante’s tijd bestond de literatuur vooral uit ridderromans waarin de hoofse liefde een grote rol speelde. Boeken over Arthur, Lancelot en Camelot, je kent ze wel. Die waren in het Frans geschreven, niet in het Italiaans. In die taal schreef je alleen ballades en sonnetten, heel abstract en theoretisch bovendien. Het waren geen verhalen over geliefden, maar eerder kleine essays waarin men zich afvroeg of de liefde wel bestond en of ze in overeenstemming te brengen was met een rationeel leven. Dante deed iets volstrekt nieuws toen hij in 1294 zijn Vita Nuova schreef. Er staan inderdaad ballades en sonnetten in dat boek, maar ze maken deel uit van een prozaverhaal. Dat had niemand hem voorgedaan. Noch qua vorm, noch qua inhoud, want het was ook nog eens een autobiografisch liefdesverhaal. Dat was zo vernieuwend dat zelfs Geoffrey Chaucer hem in The Canterbury Tales “Il Sommo Poeta” noemde – een eeuw later.’

Dante Alighieri werd wellicht in 1265 geboren, in Firenze, destijds een handelsstad met ongeveer 100.000 inwoners. In tegenstelling tot heel wat van zijn vrienden maakte hij geen deel uit van de adellijke ridderklasse, maar behoorde hij tot de ‘popolo’, het volk, een verzamelnaam voor iedereen die werkte om zijn geld te verdienen, van bankiers tot winkeliers. ‘De familie van Dante behoorde tot de middenmoot van het volk’, verduidelijkt Barbero. ‘Rijke handelaars die ervan konden dromen om hun zonen uit te huwelijken aan dochters uit nobele families. Dante trouwde bijvoorbeeld met Gemma Donati, een telg uit een van de belangrijkste families van de stad. Dat betekent niet dat hij tot dezelfde sociale klasse behoorde. Het was in die tijd gewoon dat meisjes beneden hun stand trouwden omdat hun ouders dan een kleinere bruidsschat hoefden te betalen. Dante hield zich niet met handel bezig. Dat liet hij over aan zijn broer Francesco. Hij werd op jonge leeftijd wees en was al op zijn achttiende gezinshoofd. Hij had geld en macht en kon vrij comfortabel leven zonder te hoeven werken. Dus trok hij naar de universiteit van Bologna, schreef hij poëzie en ging hij de politiek in, want daar lag zijn echte roeping. Samen met zijn vrienden uit de beste families, zoals de Cavalcanti’s en de Donati’s, schreef hij liefdespoëzie en ambieerde hij het hoogste. Daar vond Dante zijn gelijken.’

Maar in de politiek koos hij wel voor de volkspartij?

Alessandro Barbero: In het toenmalige Firenze mochten alleen leden van het volk aan politiek doen. Wie in de voorbije twintig jaar een ridder in de familie had gehad, kon geen deel uitmaken van een van de stadsraden. De burgerij van Firenze was op een bepaald moment het getwist en gekakel van de adel zo beu dat ze besliste om voortaan zelf de stad te gaan besturen. De adel had daar geen zaken meer mee, wat een gedurfde zet was aangezien die adellijke families wel de machtigste en meest gerespecteerde van de stad waren. Dat betekende niet dat iedereen die tot het volk behoorde hetzelfde wilde. Sommigen wilden meer macht voor de keizer en minder voor de paus, of omgekeerd. Anderen wilden de adel toch weer toegang verlenen tot de stadspolitiek. Het Florentijnse systeem met zijn partijen, raadsvergaderingen en stemmingen mag dan heel modern lijken, in realiteit was het dat een stuk minder. Geweld was alomtegenwoordig. De ene dag kon je de verkiezingen winnen en de dag erna werd je verpletterd door de militaire macht van je tegenstanders. En met tegenstanders bedoel ik vijanden. Het idee van een oppositie die haar mening kan geven en een eigen plek heeft binnen het politieke spel bestond niet. Als je de verkiezingen won, eigende je je de stad toe. Helemaal. Je tegenstanders verbande je gewoon, zoals dat met Dante is gebeurd in 1302.

Waar stond Dante in het politieke spectrum?

Barbero: Hij was voor de keizer en voor het volk en behoorde tot de Witten. Hun tegenstanders, de Zwarten, waren voor de adel. Gedurende een jaar of zeven was hij niet weg te slaan uit allerhande bestuurlijke raden. Als je weet dat die raden om de zes maanden vernieuwd werden en dat mandaten niet verlengd konden worden, weet je dat hij wel erg nauw betrokken was bij het bestuur van Firenze. En dat hij bijzonder ambitieus was.

Maakte hij het verschil?

Barbero: Dat is moeilijk te bepalen. We weten wel dat hij altijd benadrukte dat hij aan politiek deed om het algemeen welzijn te bevorderen. Nochtans is bekend dat zowat alle politici van die tijd verwikkeld waren in onfrisse zaakjes, waarbij ze vooral aan hun eigen welzijn dachten. Corruptie en zelfverrijking waren schering en inslag.

Was Dante ook corrupt?

Barbero: Daarover bestaan verschillende waarheden. (lacht) De officiële waarheid, nadat Dante door de machtsgreep van de Zwarten uit Firenze verjaagd was, luidde dat de Witten corrupt waren geweest, inclusief Dante. Natuurlijk, denk je dan, dat zeggen de winnaars van een politieke strijd altijd. Opmerkelijk is dat voor het eerst vermeld werd dat iemand corrupt was geweest. Tot dan toe had men dat nooit nodig gevonden. Er werd gewoon een lijst gemaakt van degenen die konden vertrekken en klaar. In het geval van Dante en de zijnen werd er evenwel een officieel proces gevoerd tegen de vroegere machthebbers, waarbij bewijzen werden aangedragen. Tot zover de officiële waarheid.

Daarnaast had je ook Dante’s waarheid, die iedere wanpraktijk natuurlijk flagrant ontkende. Al laat hij in zijn Commedia wel doorschemeren dat hij misschien toch niet helemaal zuiver op de graat was geweest. In de hel, zoals hij ze beschrijft, is er een plek die speciaal voor corrupte politici is gereserveerd, een put vol kokende teer. Rond die put zit een groepje duivels die als enige taak hebben op zoek te gaan naar corrupte politici en hen na hun dood naar de put te begeleiden. Als Dante en Vergilius aan die put voorbijkomen, maant Vergilius Dante aan zich toch maar te verbergen opdat die duivels hem niet zien. Wanneer ze voorbij de put zijn, merkt Dante op dat hij van zijn hele leven nog nooit zo bang is geweest. Een bekentenis was het niet, maar toch.

In de recente Nederlandse vertaling van De hel werd Mohammed geschrapt. De uitgever wilde ‘niemand onnodig kwetsen’. Wat vindt u daarvan?

Barbero: Het is natuurlijk een betreurenswaardig teken van onze tijd dat zulke censuur nodig geacht wordt. Al wil ik het ook niet al te zeer veroordelen. Boccaccio’s Decamerone is eeuwenlang gekortwiekt om moralistische redenen. Misschien is een pragmatische kijk op de zaak hier wel gepaster. Liever een Mohammed minder in de hel dan dat Dante, zijn Commedia of de uitgevers van zijn werk het slachtoffer worden van terreur.

Stel dat Dante niet verbannen was geweest. Had hij de Commedia dan wel geschreven, of was hij in de politiek gebleven?

Barbero: Dat is een moeilijke vraag. Giovanni Boccaccio, zijn eerste biograaf, zegt dat Dante al begonnen was aan de Commedia toen hij nog in Firenze woonde. Bij zijn vlucht had hij zijn manuscripten moeten achterlaten. Pas jaren later vond zijn echtgenote Gemma tussen zijn papieren iets wat op een onafgewerkt gedicht leek: de eerste zeven canto’s van de Commedia. Daarop stuurde ze het gedicht naar Dante. Hij was nooit van plan geweest om de Commedia af te werken, maar kon destijds niet veel anders dan aan het manuscript voortwerken. Boccaccio vermeldt dat, maar tegelijkertijd wist hij ook dat het niet kon kloppen aangezien het begin van de Commedia details bevat die alleen maar van na Dante’s vertrek uit Firenze kunnen stammen. Zeker is dat Dante tijdens zijn jaren als politicus praktisch niets heeft geschreven. De Commedia zoals wij ze kennen is ongetwijfeld het resultaat van zijn ballingschap, en van zijn verdriet. Hij benadrukte vaak dat hij na zijn ballingschap nooit meer gelukkig was geweest. Het is misschien raar om te zeggen, maar wij kunnen alleen maar blij zijn om dat verdriet.

Waarom schreef hij de Commedia dan?

Barbero: Volgens hem was zijn jeugdliefde Beatrice de reden. Dat boek schrijven was de manier om de vrouw te eren van wie hij zo had gehouden, die hij maar een paar keer had ontmoet en die op haar vijfentwintigste gestorven was. Maar dat is natuurlijk onvoldoende om de Commedia met haar unieke structuur van hemel, vagevuur en hel te verklaren. Vooral het plezier waarmee hij zijn persoonlijke vijanden in de hel plaatst, doet me vermoeden dat er ook veel leedvermaak bij het schrijven kwam kijken. De Commedia was zijn manier om met hen af te rekenen. Je zou het natuurlijk ook wat omfloerster kunnen zeggen, dat de ballingschap zijn wereldbeeld helemaal door elkaar had geschud, dat hij alles had verloren en daarmee in het reine wilde komen door dat boek te schrijven. Het middeleeuwse christendom zei dat je leven misschien wel miserabel kon zijn, maar ook dat het deel uitmaakte van een project. Het universum is niet irrationeel of betekenisloos, zo werd beweerd. God schiep het als een volstrekt rationeel geheel, en aangezien je er deel van uitmaakt zul je beloond of gestraft worden voor je daden. Iedereen zal krijgen wat hij verdient. Dante dacht dat hij een missie had. Hij wilde niet alleen zijn wereld opnieuw zin geven, hij wilde zijn lezers een blik bieden op de wereld zoals ze toen gezien werd, als een goddelijk project waarin gerechtigheid geschiedde.

Waarom maakte hij er een komedie van?

Barbero: Dante’s tijdgenoten hadden een vrij abstract idee van wat Grieks theater was geweest. Ze wisten dat er toneelstukken geschreven waren, maar niet dat ze door acteurs gespeeld moesten worden. Het theater bestond niet meer. Wat ze wel wisten, was dat de Grieken tragedies en komedies schreven en dat tragedies in verschrikking en wanhoop eindigden en komedies een goede afloop kenden. Vandaar dat Dante zijn boek een komedie noemde. Hij zou je verschrikking en wanhoop tonen, maar het zou mooi eindigen, in de hemel.

U vermeldde Beatrice al, de vrouw op wie Dante op slag verliefd werd en die altijd zijn muze zou blijven. Het probleem daarmee is dat hij nog maar negen was toen hij de vlinders in de buik kreeg, en dat hij haar nadien niet meer zag tot ze op haar zeventiende aan en ander uitgehuwelijkt was. Toch maar met een korrel zout nemen, dat verhaal?

Barbero: Dante voert Beatrice voor het eerst op in zijn Vita Nuova, zonder over haar in detail te treden. Veel meer dan dat ze een bloedrode jurk droeg, komen we niet te weten. Het blijft onvermeld tot welke familie ze behoorde. Nogal wat literatuurwetenschappers betwijfelen daarom of ze wel echt bestaan heeft. Misschien is de Vita Nuova gewoon een verzinsel, een roman dus. Ik denk dat er inderdaad iets gebeurd is, dat hij een meisje zag en verliefd werd, en dat hij van daaruit een literaire wereld heeft opgebouwd. Wat het verliefd worden op je negende betreft, dat gebeurt dus echt. Ik heb er een paar boeken over kinderpsychologie op nageslagen en experts zijn het daar allemaal over eens. De eerste gevoelens van platonische liefde ontstaan rond de leeftijd van negen jaar. Dante leefde bovendien in een tijd waarin de hoofse liefde heel hoog aangeschreven stond. Het lag dus voor de hand dat hij van dat meisje op wie hij verliefd was geworden een hoofs ideaal zou maken. Dat ze op haar vijfentwintigste was gestorven, voegde een extra dimensie toe aan dat ideaal. Haar wereldse lichaam was dan wel dood, maar in zijn ziel zou ze eeuwig voortleven. Dat betekent niet dat Dante in onthouding leefde, natuurlijk. Hij hield van vrouwen, trouwde en had minstens vijf kinderen.

Hij schreef in het Italiaans, de taal van het volk. Is daar een reden voor?

Barbero: Dat was in die tijd niet opzienbarend, maar wel nieuw. In de Vita Nuova zegt Dante dat je vroeger alleen in het Latijn over de liefde kon schrijven, maar dat het intussen veranderd was. Hij was dus niet de eerste. Andere dichters hadden het hem voorgedaan. Latijn werd toen vooral gebruikt om filosofische traktaten te schrijven. Dat hij dus ook zijn Convivio, een encyclopedie van de filosofie en de ethiek, in het Italiaans schreef, was wel degelijk opmerkelijk. Hij vermeldde ook waarom hij dat deed: omdat hij een groter publiek wilde bereiken. Niet alleen geleerden dus, maar ook mannen en vrouwen van de hoogste klasse die in zulke onderwerpen geïnteresseerd waren maar daar geen toegang toe hadden omdat ze geen Latijn kenden.

Een politiek statement?

Barbero: Ongetwijfeld, maar bovenal een statement dat niet voor de hand lag. Hij begon in Firenze als politicus van de volkspartij. Na zij verbanning besliste hij een uitvoerig filosofisch essay in het Italiaans te schrijven. Alleen was dat niet bedoeld voor de winkeliers van de volkspartij, schreef hij expliciet in de inleiding, maar wel voor de Noord-Italiaanse prinsen, baronnen en ridders, en hun vrouwen. Want wat kon je in hemelsnaam met winkeliers aanvangen? Die dachten niet verder dan de pui van hun zaak. Nee, voortaan zou Dante zich alleen nog bezighouden met de plattelandsadel.

De democraat was plots een aanhanger van de aristocratie geworden?

Barbero: Misschien, maar misschien ook niet. Het is best mogelijk dat hij altijd een aanhanger van de aristocratie was geweest, en dat hij in Firenze alleen maar voor de volkspartij had gekozen omdat hij anders niet aan politiek had kunnen doen.