Factcheck: tabak is dubbel zo ongezond als alcohol

In het duidingsprogramma De Afspraak zei arts Marleen Finoulst onlangs dat roken ‘honderden keren’ ongezonder is dan alcohol drinken. Dat cijfer is niet hard te maken. Wanneer al het alcoholgebruik in rekening wordt gebracht is het eerder dubbel zo ongezond.

Deze factcheck is uitgevoerd op basis van de beschikbare informatie op de datum van publicatie. Lees hier meer over hoe we werken.

Op 14 februari zond Canvas een aflevering van het duidingsprogramma De Afspraak uit (waarvan de inhoud ondertussen online niet meer beschikbaar is). Een van de thema’s was Tournée Minérale. Dat is een jaarlijks terugkerende campagne die oproept om alcohol tijdens de maand februari links te laten liggen.

De Afspraak had de twee artsen Marleen Finoulst en Hans Van Vlierberghe (UGent) uitgenodigd om duiding te geven over de gezondheidsrisico’s van alcohol. Finoulst spitste zich vooral toe op het verhoogde risico op borstkanker bij alcoholgebruik en maakte de vergelijking met longkanker bij rokers. Dat risico is volgens haar bij matig alcoholgebruik klein.

‘Van alle borstkankers is maar 7 procent te wijten aan alcohol; van alle longkankers is meer dan 90 procent te wijten aan roken’, vertelde Finoulst in De Afspraak. Ze bevestigt haar stelling met de zin ‘Roken is in vergelijking met alcohol honderden keren ongezonder.’ Leverarts Van Vlierberghe antwoordde toen: ‘Uiteraard, ja.’

Maar is roken inderdaad ‘honderden keren’ ongezonder dan alcohol consumeren? En is het überhaupt mogelijk om die vergelijking te maken, laat staan er een getal op te plakken?

Anders bij zwaar alcoholgebruik 

We bellen eerst met Marleen Finoulst en vragen haar waarop ze haar uitspraak heeft gebaseerd. ‘Roken is het meest ongezonde wat je kan doen’, zegt ze. ‘Je levensverwachting verlaagt er gewoon door.’ Op de vraag of dat cijfer uit een studie komt, antwoordt ze ‘Nee’. Volgens Finoulst zijn er genoeg observationele studies gedaan naar de gezondheidseffecten van tabak en alcohol waardoor je die vergelijking ondertussen kunt maken.

Finoulst vertelt bovendien dat haar uitspraak enkel op matige consumptie van alcohol sloeg: ‘Ik zeg honderd keer (sic.), maar die verhouding houdt volgens mij alleen stand bij lichte tot matige consumptie. Bij zwaar alcoholgebruik is de situatie natuurlijk anders.’ Uit de context is dat echter niet volledig duidelijk. Ze sprak inderdaad eerder over het verhoogd risico op borstkanker bij matige consumptie, maar het gesprek zelf ging over de gezondheidsrisico’s van alcohol in het algemeen. 

De vergelijking tussen de verhoogde risico’s op kanker vormt nog steeds de hoofdmoot van haar argumentatie. Zo stelt ze dat het merendeel van de longkankers veroorzaakt wordt door roken, terwijl bij alcoholgebruik het risico op darmkanker slechts met 7 procent toeneemt. ‘Dat is echt héél weinig’, verduidelijkt ze.

Daarnaast vindt Finoulst dat er over gezondheidsrisico’s te veel gegoocheld wordt met cijfers: ‘We mogen mensen met borstkanker niet doen denken dat kanker hun schuld is omdat ze af en toe een glas wijn gedronken hebben.’ Finoulst maakt deel uit van Pink Ribbon VZW, die zich inzet voor vrouwen met borstkanker.

Positieve gezondheidseffecten onzeker

Finoulst stelde tijdens de aflevering dat er zelfs positieve effecten van alcohol op de gezondheid zouden kunnen zijn: ‘Licht tot matige alcohol vermindert het risico op hart- en vaatziekten.’ Van Vlierberghen reageerde hier echter hoofdschuddend op: ‘Een heel pak van die studies rammelen natuurlijk’. Hij trok die studies in twijfel: ‘Dat een beetje alcohol beschermend werkt, daar moeten we vanaf.’ Finoulst reageerde bevestigend.

Volgens huisarts en partner van Marleen Finoulst Patrik Vankrunkelsven (KU Leuven) heeft matig alcoholgebruik geen bewezen ongunstig en mogelijk zelfs een gunstig effect op de gezondheid. ‘Het kan een samenspel zijn van positieve en negatieve effecten, maar de balans is waarschijnlijk eerder positief’, vertelt hij.

Vankrunkelsven argumenteert dit met een systematisch onderzoek van het United States Department of Agriculture (USDA). Dat onderzoek stelt inderdaad dat het mogelijk is dat laag alcoholgebruik geassocieerd kan worden met een lager risico op sterven dan nooit alcohol drinken. Volgens het onderzoek is er maar beperkt bewijs voor die stelling. Het onderzoek stelt overigens dat elke conclusie over de vergelijking tussen matig en geen alcohol gebruiken met zorg moet behandeld worden, aangezien het effect van alcohol op de gezondheid zo groot is. 

Volgens Van Vlierberghe moet onderzoek dat positieve effecten meent te herkennen met een grote korrel zout genomen worden. Hij vindt het bewijs dat die onderzoeken aanleveren absoluut niet overtuigend: ‘Die studies zijn misleidend aangezien ze geen onderscheid maken tussen geheelonthouders en mensen die vroeger wel dronken.’ De WHO stelt dat er geen veilige ondergrens is voor het drinken van alcohol. Ook Kom op Tegen Kanker meldt dat op haar website.

Grootteorde kan kloppen

Ook Van Vlierberghe zat in de De Afspraak om de schadelijkheid van alcohol toe te lichten. Hij hield er vaak een andere mening op na: ‘Ik had niet verwacht dat Finoulst de schade van alcohol in die mate zou minimaliseren’, vertelt Van Vlierberghe. ‘Maar ik begrijp dat ze als vertegenwoordiger van Pink Ribbon van het stigma rond alcoholgebruik bij vrouwen met borstkanker af wil’, komt hij haar tegemoet.

Van Vlierberghe zegt dat roken inderdaad schadelijker is. Het cijfer ‘honderden keren’ is ondanks zijn initiële bevestiging tijdens de aflevering volgens hem bij de haren getrokken. Hij denkt dat de grootteorde kan kloppen, maar vindt het onmogelijk om dat cijfer te bewijzen. ‘Door zo’n uitspraak te doen, dreig je bovendien de reële schade die alcohol berokkent verder te minimaliseren dan nu al gebeurt’, aldus Van Vlierberghe. 

Claim moeilijk hard te maken

Maar hoeveel ongezonder is roken dan? We leggen de stelling van Marleen Finoulst voor aan verslavingsexpert Geert Dom (UAntwerpen) en toxicoloog Jan Tytgat (KU Leuven). Volgens Dom is het verschil tussen alcohol en roken minder groot. ‘Roken is eerder dubbel zo ongezond als alcohol drinken’, zegt Dom. Het gaat dan wel om de gevolgen van al het alcoholgebruik, en niet alleen om die van matig drinken.

Tytgat vindt de uitspraak van Finoulst heel vaag. ‘Je moet opletten met zulke algemene uitspraken, want de manier waarop je alcohol consumeert heeft ook een grote invloed’, voegt hij toe. Volgens hem is er dus ook een verschil tussen matig en overmatig drinken. De toxicoloog vindt het daarom moeilijk om de uitspraak te beoordelen.

Hoewel hij moeilijk hard te maken is, wordt de claim volgens Tytgat wel waarschijnlijker als je enkel naar matig gebruik kijkt. ‘Roken is toxisch vanaf de eerste sigaret’, zegt Tytgat. ‘Dat is nog niet bewezen voor alcohol.’ Maar ook als je enkel matig alcoholgebruik in rekening brengt is het volgens de toxicoloog moeilijk om een onbetwistbaar cijfer te plakken op de precieze verhouding in schadelijkheid.

Minstens dubbel zo ongezond

Om de vergelijking tussen de gezondheidseffecten van alcohol en roken te maken, gebruikt Dom de zogenaamde DALY’s. De afkorting DALY slaat op Disability Adjusted Life Years – of ‘levensjaren gecorrigeerd voor beperkingen’. De Wereldgezondheidsorganisatie (WHO) definieert zo’n DALY als het equivalent van een levensjaar in goede gezondheid. Wanneer de DALY’s van bepaald gedrag of bepaalde ziektes vergeleken worden, slaat dat op het aantal levensjaren in goede gezondheid dat iemand verliest door dat gedrag te vertonen of aan een ziekte te lijden.

De studie uit 2017 die Dom aanhaalt om zijn stelling te staven, bevestigt zijn claim. Volgens die studie zouden in 2015 wereldwijd 170,7 miljoen gezonde levensjaren verloren gegaan zijn door het roken van tabak, terwijl slechts 85 miljoen verloren levensjaren kunnen toegeschreven worden aan alcoholgebruik. Roken is volgens die cijfers ruim dubbel zo schadelijk als alcohol gebruiken. 

Een onderzoek uit 2018 van de Hoge Gezondheidsraad bevestigt die stelling ook voor België. Die studie geeft een overzicht van de bijdrage van risicofactoren op de ziektelast in België uitgedrukt in DALY’s uit 2016. Roken heeft met voorsprong de grootste invloed op het aantal gezonde levensjaren. Alcohol staat ‘slechts’ op de vierde plaats, na een hoge bloeddruk en een hoge Body Mass Index (overgewicht). Uit de afbeelding blijkt dat roken in verhouding zeker geen ‘honderden’ keren schadelijker is, maar ongeveer dubbel zo schadelijk.

Ook een derde studie bevestigt die verhouding. Volgens deze studie gebaseerd op de  Global Burden of Disease databank zouden in 2019 200 miljoen gezonde levensjaren verloren gegaan zijn door tabak tegenover 93 miljoen door alcohol.

Enige marge

Tytgat sluit zich aan bij de waarde van DALY’s in het vergelijken van gezondheidseffecten, al maakt hij ook een paar kanttekeningen. ‘Je kunt het zo uitdrukken, maar dat zijn wel grove berekeningen’, zegt hij. Volgens Tytgat moet je ze altijd met enige marge interpreteren, maar kunnen DALY’s wel degelijk de significantie van gezondheidseffecten aangeven. Wanneer al het alcohol- en rookgedrag vergeleken wordt, is ‘dubbel zo ongezond’ dus aannemelijk. 

Of het voor enkel matig gebruik van ‘dubbel zo ongezond’ groeit naar ‘honderden keren ongezonder’ is volgens hem niet zeker. Hij kan de claim van Finoulst niet met 100 procent zekerheid weerleggen aangezien er ook geen studies zijn gedaan die het tegendeel bewijzen. Desondanks lijkt de uitspraak van Finoulst hem ‘eerder onwaar’.

Roken is dus zeker meer dan dubbel zo ongezond dan met mate alcohol consumeren, maar of het effectief ‘honderden keren’ ongezonder is, is niet bewezen. Het bewijs dat Finoulst en Vankrunkelsven aandragen om die stelling te staven, is onvoldoende sluitend om zo’n harde conclusie te kunnen trekken. Dat geeft onderzoek dat positieve effecten in kaart bracht zelf ook aan.