Factcheck UPDATE: geen bewijs dat foto van Servische president na dodelijke schietpartij gemanipuleerd is

Servische media hebben foto’s gepubliceerd die moeten aantonen dat president Aleskandar Vucic zijn medeleven is gaan betuigen in een school waar onlangs een dodelijke schietpartij heeft plaatsgevonden. De beelden zijn mogelijk bewerkt, maar dat valt niet met zekerheid te achterhalen.

Deze factcheck is uitgevoerd op basis van de beschikbare informatie op de datum van publicatie. Lees hier meer over hoe we werken.

Op 8 juni publiceert het Servische tabloid Kurir een foto (hier gearchiveerd) van de Servische president Aleksandar Vucic. We zien Vucic aan een tafel zitten met daarop een groot boek dat op een rouwregister lijkt. Kurir is de grootste krant en meest bezochte nieuwssite in Servië.  

Volgens Kurir zien we de president bij een bezoek aan de basisschool Vladislav Rinikar in de Servische hoofdstad Belgrado. In die school vond op 3 mei een dodelijke schietpartij plaats waarbij een leerling negen medeleerlingen en een bewaker vermoordde. Sindsdien zijn er wekelijkse protesten in de Servische hoofdstad Belgrado gericht tegen de regering van Vucic. De echtheid van de foto is onderwerp van debat op Servische sociale media. 

De dodelijke schietpartij op een basisschool in Belgrado op 3 mei werd gevolgd door een ander schietincident, een dag later, waarbij acht mensen omkwamen. Sindsdien waren er al zes grote betogingen in Belgrado. Misnoegde Serviërs stellen de regering en tabloids als Kurir verantwoordelijk voor het promoten van geweld en haat. 

Een van de kritieken is het gebrek aan medeleven van de president na de schietpartij op de school. Alleen de minister van Onderwijs bezocht de school om zijn medeleven uit te drukken. De tabloid Kurir probeerde die kritiek te pareren met fotografisch bewijs dat president Vucic – buiten het oog van de camera’s – toch de school zou bezocht hebben. Ook twee andere Servische nieuwssites, Republika en Tanjug, publiceerden dezelfde foto (hier en hier gearchiveerd).

Op sociale media werd de echtheid van de foto al snel in twijfel getrokken. 

Kurir trachtte die twijfels snel de kop in te drukken met de publicatie van twee nieuwe foto’s enkele uren later. We zouden Vucic zien op dezelfde locatie (hier gearchiveerd). 

Vier leden van Vucics SNS-partij haalden de foto’s ook aan tijdens een parlementair debat op 8 juni. 

Bezocht Vucic de school om zijn medeleven te uiten of zijn dit gemanipuleerde foto’s? Knack zocht het uit in samenwerking met de Servische factcheckers van Istinomer. 

We tonen de drie foto’s aan Jurgen Dedeckere, opleidingshoofd Multimedia & Creatieve Technologie aan de Erasmus Hogeschool Brussel. ‘De drie foto’s lijken (slecht) gefotoshopt’, mailt hij. ‘Reflecties kloppen niet of tonen een verkeerd perspectief, de persoon is te scherp afgesneden ten opzichte van de achtergrond, er is geen verschil in dieptezicht tussen de persoon en de achtergrond, en hier en daar zijn er onverklaarbare objecten te zien of is een overgang dan weer te flou.’ Dedeckere duidde de plaatsen waar die fouten zichtbaar zijn aan met rode cirkels hieronder. 

Na publicatie van deze factcheck maakte een Knack-lezer ons attent op oudere foto’s van de ruimte in de school waar Vucic zou hebben gezeten. De reflecties op het tafelblad lijken te kloppen: een pancarte (groene kaders) en de lichtinval via een trappenhal (paars kader) komen overeen. Het argument dat de reflecties niet kloppen, vervalt dus.  

Dedeckere gebruikt ook forensische fototools om te achterhalen of de beelden al dan niet gemanipuleerd zijn. 

Even wat technische uitleg. Foto’s op het internet worden verkleind. Die verkleining, ook wel compressie genoemd, kan gebeuren aan de hand van een algoritme dat de beeldkwaliteit beïnvloedt. Ook wanneer een foto digitaal wordt bewerkt, verandert het compressieniveau in het bewerkte gebied. Die verschillende compressieniveaus kunnen worden opgespoord met een Error Level Analysis (ELA). Helderdere gebieden in een ELA-visualisatie suggereren een hoger compressieniveau, wat wijst op mogelijke manipulatie.

Dedeckere: ‘Hierboven zie je dat ELA aangeeft dat de afbeelding uit verschillende samengestelde afbeeldingen kan bestaan, wat ons vermoeden van beeldmanipulatie bevestigt. Hier wordt duidelijk dat de muur achter de persoon waarschijnlijk uit een andere afbeelding is samengesteld. Kortom, er zijn sterke aanwijzingen dat er met de afbeeldingen geknoeid is en dat deze samengesteld zijn uit verschillende afbeeldingen.’

Maar deze ELA is geen sluitend bewijs. Dedeckere: ‘Dit soort analyses tonen aanwijzingen. Als de beelden inderdaad echt blijken te zijn, zijn ze niet gemaakt met een professionele camera maar waarschijnlijk met een smartphone waarbij de flitser heel dicht bij de lens staat en de camera-app automatische beeldbewerking uitvoert.’

Hannes Mareen, beeldonderzoeker aan de UGent en imec, is het eens met die conclusie: ‘Het wazige gebied rond de hand, evenals het wazige gebied op de schouder van Vuvic, kan gebruikt zijn om een manipulatie te verbergen. Die wazigheid kan echter ook een gevolg zijn van beweging tijdens het maken van de foto. Bovendien zijn de foto’s stevig verkleind, wat conclusies trekken nog moeilijker maakt.’

Mareen ontwikkelde een Image Manipulation Analysis Dashboard en onderzocht daarmee de drie foto’s. ‘Sommige methodes tonen aanwijzingen van manipulatie. Geen enkele methode kan met 100% zekerheid manipulatie bewijzen, maar de methode die nu het hoogst wordt aangeschreven in de wetenschappelijke literatuur, CATNet, geeft toch een sterke indicatie van manipulatie’, aldus Mareen. We zien de president groen-geel-oranje oplichten. Dat wijst op een matige tot aanzienlijke indicatie van manipulatie. U kunt de slider onder de afbeelding gebruiken om de originele foto eronder te zien.

  

  

     Forgery analysis using catnet heatmap. More info on the COM-PRESS dashboard.

Na publicatie van de factcheck van Knack en Istinomer publiceerde Kurir een nieuw artikel met de metadata van de foto’s. Metadata zijn gegevens over het toestel en de omstandigheden waarin het beeld werd gemaakt. Maar ook die bewijzen niet dat de foto’s echt zijn. Metadata, kunnen namelijk zeer eenvoudig gemanipuleerd worden. De originele beelden (niet verkleind) vrijgeven, zou wél kunnen helpen om uitsluitsel te geven. Kurir ging niet in op die vraag aan de collega’s van Istinomer.