Factcheck: niet bewezen dat vogels die op een lithiumveld landen binnen enkele minuten sterven

Volgens een populair bericht op sociale media zouden vogels die landen op een lithiumveld, binnen enkele minuten sterven. Studies tonen aan dat de lithiumwinning een negatieve invloed heeft op het leefmilieu, maar voor de claim over vogels bestaat geen bewijs.  

Deze factcheck is uitgevoerd op basis van de beschikbare informatie op de datum van publicatie. Lees hier meer over hoe we werken.

Op 18 augustus deelt een vrouw onderstaand bericht op Facebook (hier gearchiveerd).

Het bericht zegt dat het een afbeelding toont van een lithiumuitloogveld. In het bijschrift lezen we dat zo’n veld zo giftig zou zijn dat ‘een vogel die op dit spul landt binnen enkele minuten sterft’. Het bericht wordt 3300 keer gedeeld en bereikte al 438.000 mensen. Ook op Engelstalige accounts op Twitter doet het de ronde.

Wat is een lithiumuitloogveld?

Lithium is een zacht, zilverachtig-wit metaal dat onder meer wordt gebruikt voor de productie van batterijen van elektrische auto’s, smartphones, laptops en andere elektronica. Het metaal wordt gewonnen uit natuurlijke bronnen zoals lithiumhoudende bodems, gesteenten of zoutvlaktes. De locatie waar lithium wordt gewonnen, wordt een ‘lithiumuitloogveld’ genoemd.

Hoe lithium precies wordt gewonnen varieert, afhankelijk van de bron. In het geval van zoutvlaktes worden grote hoeveelheden zout water naar boven gepompt. Het water verdampt, waarna het metaal kan worden gewonnen uit het geconcentreerde lithiumzout dat achterblijft. Bij andere bronnen, zoals lithiumhoudende gesteenten of bodems, worden chemische processen gebruikt om het metaal vrij te krijgen. 

De vraag naar lithium is de afgelopen twintig jaar aanzienlijk toegenomen, grotendeels door de groeiende vraag naar elektrische voertuigen. Die sterk toegenomen vraag heeft geleid tot meer vragen over de impact van de lithiumwinning op mens en dier. 

Is de foto authentiek? 

De foto blijkt authentiek. Een omgekeerde zoekopdracht leidt ons naar de website van de Duitse fotograaf Tom Hegen. Het beeld maakt deel uit van zijn reeks ‘The Lithium Series I’, en werd gemaakt in Chili in 2021, in de buurt van de zoutvlaktes van Salar de Atacama. Daar is een lithiumuitloogveld, ten zuiden van de stad San Pedro de Atacama. 

De foto’s van Hegen zijn gepubliceerd door Euronews in februari 2022, bij een artikel over de lithiumwinning in de grensregio tussen Chili, Argentinië en Bolivië. Die regio in de Andes, die ook de lithiumdriehoek wordt genoemd, bevat meer dan de helft van het lithiumaanbod in de wereld. 

In een e-mail aan de Amerikaanse factcheckers van Snopes heeft Hegen bevestigd dat hij de foto heeft gemaakt, maar dat hij nooit de toestemming heeft gegeven om de afbeelding op sociale media te publiceren, en dat hij niet instaat voor de inhoud van de bijschriften of de commentaren bij de foto.

Hoe schadelijk is lithium?

Er zijn aanwijzingen dat lithiumuitloogvelden schadelijk kunnen zijn voor mens, dier en leefmilieu. Dat is vooral te wijten aan het feit dat lithium wordt gewonnen op de droogste plekken op aarde, en dat de lithiumwinning zeer veel water vergt, zoals de website Wired in 2018 uitlegde. Dat grote waterverbruik heeft een impact op de plaatselijke boeren en daarnaast bestaat het risico dat giftige chemicaliën afkomstig van de mijnbouw in het drinkwater terechtkomen. 

‘De lithiumdriehoek is een van de droogste gebieden op aarde. De mijnbouw vermindert er de toegang tot zoet water voor inheemse gemeenschappen en ontwricht de habitat van wilde dieren’, schreef de wetenschappelijke website New Scientist in 2022.

Moeilijk te becijferen

Hoe giftig het lithiumuitloogveld op de foto uit de socialemediaberichten is en hoe groot de milieu-impact van de lithiummijnen precies is, dat is moeilijk te becijferen, zo blijkt uit onderzoek van de Amerikaanse denktank Center for Strategic and International Studies (CSIS).

Volgens een literatuurstudie uit 2008 met als titel ‘De toxiciteit van lithium voor mens en milieu’ zou de schade voor mens en milieu beperkt blijven, maar uit diezelfde studie bleek ook dat de gevolgen van lithiumwinning in de literatuur zelden aan bod zijn gekomen.  

Een recentere studie, uit 2018, bestudeerde de wetenschappelijke literatuur over de gevolgen van de lithiumwinning en concludeerde dat onderzoek schaars is, vooral in landen die lithium produceren.  Dat gebrek aan onderzoek komt voornamelijk doordat locaties zich in afgelegen gebieden bevinden en data ontbreken. Over de toxiciteitsniveaus van de stoffen die zich op dergelijke locaties bevinden is dan ook weinig duidelijkheid, net als over de kans op besmetting van het drinkwater. 

Een Portugese studie uit 2021 concludeerde ook dat de beschikbare informatie schaars is, maar had het wel over ecologische toxiciteit en mogelijke gezondheidsrisico’s.

Hoe schadelijk is lithium voor de mens?

Lithium wordt ook gebruikt in geneesmiddelen die bipolaire stoornissen, depressie en clusterhoofdpijn behandelen. ‘Als mensen dagen- of wekenlang worden blootgesteld aan verhoogde lithiumconcentraties, dan kan dat bijwerkingen veroorzaken zoals diarree, misselijkheid, irritatie van neus en keel, vochtophoping in de longen, hoofdpijn, spierzwakte, verwarring, slaperigheid, nierontstekingen en neurologische aandoeningen’, zegt professor toxicologie Jan Tytgat (KU Leuven). Volgens de Britse National Health Service en het New Jersey Department of Health is lithium niet geschikt voor mensen met nierproblemen, een traag werkende schildklier of hartaandoeningen. 

Hoe schadelijk is lithium voor vogels?

‘Hoewel het bekend is dat overmatige blootstelling aan lithium bepaalde aandoeningen bij mensen veroorzaakt, is er weinig kennis over de effecten ervan op vogels,’ zegt professor ecotoxicologie Ronny Blust (UAntwerpen). ‘Ik vind in ieder geval geen studie waaruit zou blijken dat vogels onmiddellijk zouden doodvallen wanneer ze zouden landen op een lithiumveld. Op basis van wat we weten over de toxiciteit van lithium is dat ook niet te verwachten.’ 

Professor Tytgat deelt de analyse van professor Blust. ‘Ik heb zelf ooit in Atacama in Chili een door lagunes omgeven lithiumveld bezichtigd, en ik heb er veel levende flamingo’s gezien, die dus niet waren gestorven ‘binnen enkele minuten’. In Chili zijn dagelijks arbeiders aan het werk op lithiumvelden met povere persoonlijke beschermingsmiddelen, en die sterven ook niet, al kan dat soort werk op langere termijn wel ongezond zijn. Ik ken geen studies die dit effect bij vogels grondig hebben onderzocht, maar het zou me niet verbazen dat de symptomen vergelijkbaar zijn als die bij mensen, en dat dus, op langere termijn, de blootstelling aan lithium ook voor vogels ook niet gezond is.’

Volgens een studie gepubliceerd in maart 2022 vormt de winning van lithium een bedreiging voor twee flamingosoorten in Chili. De reden daarvoor is het uitdrogen van de meren waar die vogels hun voedsel zoeken, omdat er zoveel water verbruikt wordt voor de ontginning.

Het verhaal van de lithiumvelden die vogels acuut doen doodvallen circuleert al enige tijd, en werd ook al eerder gefactcheckt door de Britse factcheckers van Logically. Zij kwamen tot dezelfde conclusie na onderzoek van de claim.