Factcheck: nee, niet de vaccins maar hittegolven zorgden tijdens de zomer van 2022 voor oversterfte

Tijdens de zomer van 2022 was er een hoge graad van oversterfte in Europa. Onderzoekers wijzen hittegolven aan als deeloorzaak. Socialemediagebruikers stellen dat in vraag en wijzen naar de coronavaccins. Daar is volgens wetenschappers niets van aan. Door klimaatverandering neemt het aantal hitteslachtoffers toe. Vaccins verlagen net de mortaliteit.

Deze factcheck is uitgevoerd op basis van de beschikbare informatie op de datum van publicatie. Lees hier meer over hoe we werken.

In juni publiceerde een internationaal team van onderzoekers een studie in nature medicine over de invloed van hitte op mortaliteit tijdens de zomer van 2022. Volgens de studie zouden meer dan 60.000 Europeanen gestorven zijn door de hittegolven die vorig jaar ons continent teisterden.

Het nieuws werd toen breed opgepikt door diverse media, onder meer door Mo, The Guardian en NBC. De artikels wijzen op de link tussen klimaatverandering en ‘abnormaal hoge mortaliteitscijfers’. Vorige week kopte The Guardian nog eens dat er in 2022 voor in Engeland het meeste mensen ooit gestorven zijn door de hitte.

Niet iedereen nam dat onderzoek zomaar voor waar aan. Op sociale media gingen stemmen op dat niet de hittegolven, maar de vaccinatiecampagne aan de oorsprong van de sterfgevallen zou liggen. Zo postte een socialemediagebruiker op X zijn bedenkingen bij een uitzending van het Britse Sky News over het onderzoek (hier gearchiveerd). In het bijschrift vertelt die gebruiker: ‘De trollen op tv zeggen dat de hitte afgelopen zomer 61.000 mensen heeft gedood… moet dat niet het vaccin zijn dat hier verantwoordelijk voor is?’ 

Aantal hitteslachtoffers neemt toe

Volgens het onderzoek van nature medicine was 2022 de warmste zomer ooit. Volgens het KMI was het voor België het op één na droogste en het warmste jaar in dertig jaar. Reden te meer om de impact van die warme zomer op de sterftecijfers te berekenen. 

De studie baseert zich op de Eurostat mortality database. In die database zijn zowel de sterftes als de sterftegraden opgenomen. Op die manier kan de evolutie van sterftes zowel in absolute als in relatieve cijfers uitgezet worden en kan onderzocht worden of er oversterfte was. Oversterfte betekent het aantal mensen dat meer stierf dan verwacht werd. Die verwachtingen worden vormgegeven op basis van cijfers van voorbije jaargangen. Als er in een bepaalde periode oversterfte is, betekent dat dus dat er meer mensen stierven dan op hetzelfde moment in het jaar de vorige jaren.

Als verklaring voor een substantieel deel van die overlijdens wijzen de onderzoekers de verhoogde frequentie van hittegolven en warme zomers aan, zeker in 2022. Het klopt dat blootstelling aan warmte een risico betekent voor de meest kwetsbaren zoals ouderen en zieken, ook in Europa. Dat vertelt bijvoorbeeld de Vlaamse Milieumaatschappij op haar website. 

De studie die het aantal hittedoden in Europa voor het jaar 2022 onderzocht, staat bovendien niet op zichzelf. Er bestaat ondertussen een uitgebreide literatuur over de link tussen klimaatverandering en het aantal hittedoden. Zo is er deze studie uit 2021, die gepubliceerd werd in het gerenommeerde tijdschrift The Lancet. Dat onderzoek kwam tot de conclusie dat tussen 2000 en 2019 het aantal hittedoden voor elke regio van de wereld toenam.

Hitte, onderinvesteringen en covid-19

De verhoogde Europese sterftecijfers tijdens de zomer van 2022 zijn ook terug te vinden in de oversterftedata van Euromomo, het bevoegde agentschap van de Europese Commissie. 

Tijdens de zomer van 2022 waren die sterftecijfers duidelijk verhoogd. Op de onderstaande grafiek zien we dat tussen midden mei (week 20) en eind augustus (week 35) het aantal overlijdens zich buiten de normale marges bevindt, terwijl de cijfers in de zomer normaal gezien lager liggen dan tijdens de rest van het jaar.

Volgens Geert Molenberghs, die als biostatisticus aan de UAntwerpen verbonden is, zijn er de laatste jaren meer mensen die aan problemen met de luchtwegen sterven: ‘Zowel hitte als koude en slechte luchtkwaliteit kunnen hiervan aan de oorsprong liggen. In 2022 waren de grote boosdoeners griep, RSV en de hitte. De Europawijde oversterfte tijdens de zomer van 2022 valt te mooi samen met de hittegolven, om een andere oorzaak te kunnen hebben.’

Al geeft Molenberghs toe dat niet enkel naar de hittegolven mag gekeken worden om de oversterfte te verklaren. ‘Andere zaken kunnen ook een, weliswaar minimale, invloed gehad hebben’, vertelt hij. Die zaken kunnen de regionale verschillen verklaren. 

‘Het Verenigd Koninkrijk werd tijdens de zomer van 2022 buitensporig zwaar getroffen. In tegenstelling tot landen zoals België en Duitsland, heeft het Verenigd Koninkrijk een lagere gezondheidszorgcapaciteit door zware onderinvestering in de NHS (De Britse gezondheidszorg, nvdr.). Hittegolven kunnen daardoor een grotere invloed hebben’, stelt Molenberghs. De hittegolven zorgden dus in heel Europa voor extra overlijdens, maar de impact was groter in landen waar de gezondheidszorg al verzwakt was.

In een opiniestuk in The Guardian komt Devi Sridhar, professor wereldwijde volksgezondheid aan de Universiteit van Edinburgh, tot dezelfde conclusie over het Verenigd Koninkrijk. Volgens haar was een combinatie van drie factoren verantwoordelijk voor de  uitzonderlijk hoge oversterfte in het Verenigd Koninkrijk. Ten eerste wijst ze de overbelasting van de NHS aan. Daarnaast verwijst ze naar data van het Brits bureau voor nationale statistiek (ONS) rond extreme hitte. En ten slotte wijst ze op het feit dat COVID-19 nog steeds circuleert en mensen blijft doden. ‘In het bijzonder ouderen en ongevaccineerden’, verduidelijkt ze.

Maar voor heel Europa was er dus oversterfte tijdens de zomermaanden van 2022. Ondanks de hoge aandacht voor het Verenigd Koninkrijk, vond de studie van nature medicine dat Italië, Spanje, Griekenland en Portugal de hoogste hittesterfteratio hadden. Wanneer we naar absolute cijfers kijken, is ook Duitsland één van de koplopers. De hittegolven maakten dus in de zomer van 2022 in heel Europa slachtoffers.

Rol vaccins uitgesloten

Maar wat is nu de rol van de vaccins in die periode van hoge oversterfte? Ook daar zitten Molenberghs en Sridhar op dezelfde lijn. Beiden zijn het erover eens dat vaccins de mortaliteitsgraad net naar beneden halen, in plaats van die de hoogte in te jagen. Volgens Geert Molenberghs stierven er bijvoorbeeld in de groep van 45 tot 65 jaar, waar veel gevaccineerd is geweest, in 2021 en 2022 zelfs minder mensen dan tijdens niet-coronajaren zou verwacht worden.

Dat is ook wat onderzoek aantoont. Volgens een recente overzichtsstudie die gepubliceerd werd in het International Journal of General Medicine zijn bijwerkingen van de coronavaccins mild tot gemiddeld. ‘Er zijn geen unieke patronen te vinden in de doodsoorzaken van overlijdens die in verband kunnen worden gebracht met de vaccins’, stellen de onderzoekers. Ze komen op basis van hun verworven inzichten tot de conclusie dat de vaccins veilig genoeg zijn om toe te dienen en bescherming bieden.