Factcheck: nee, mammografie veroorzaakt geen borstkanker

Deze factcheck is uitgevoerd op basis van de beschikbare informatie op de datum van publicatie. Lees hier meer over hoe we werken.

In een artikel van de Nederlandse website ‘Leef Bewust’, dat de voorbije weken circuleerde op Facebook, wordt gesteld dat mammografieën borstkanker veroorzaken. Dat klopt niet. Radiologische straling verhoogt de kans op kanker, maar mammografieën worden in ons land vooral uitgevoerd vanaf 50 jaar. Vanaf die leeftijd wegen de nadelen van een mammografie niet meer op tegen de voordelen. Bovendien zijn de stralingsdosissen streng gecontroleerd.

Het artikel met de kop ‘Mammografie veroorzaakt borstkanker zeggen artsen en wetenschappers’ verscheen op de website Leef Bewust, een Nederlandse webpagina die alternatief gezondheidsnieuws deelt. Wanneer het artikel voor het eerst werd gepubliceerd, wordt niet vermeld. Volgens een Crowdtangle-analyse zien we dat het artikel voor het eerst op 11 juli 2017 op Facebook werd gepost. In een analyse van Leef Bewust zelf zien we dat het artikel de afgelopen jaren 75.151 mensen bereikte.

Op 10 juli 2021 dook het stuk opnieuw op, ditmaal in de Facebookgroep ‘Geneeskrachtige Voeding – Leef Bewust Nederland.’

In het stuk wordt onder meer gesteld dat mammografieën borstkanker zouden veroorzaken. Een mammografie is een onderzoek waarbij een vrouwenborst op kankergezwellen wordt gescreend met behulp van röntgenfoto’s.

Het artikel steunt voor zijn stelling op uitspraken van de Amerikaanse oncoloog Ben Johnson. Volgens Johnson is de thermografietechniek een veiligere en beter werkende methode om borstkanker te detecteren. Bij thermografie wordt met behulp van een infraroodcamera de temperatuur van de borsthuid in kaart gebracht. Temperatuurverschillen zouden kunnen wijzen op de aanwezigheid van een gezwel.

Is het zo dat mammografieën borstkanker veroorzaken? En is thermografie effectief een betere techniek om borstkanker op te sporen?

We googelen eerst Ben Johnson. Op de website van Thermal Imaging, een bedrijf dat thermografieën uitvoert, vinden we de biografie van Johnson terug. Daaruit blijkt dat hij een diploma osteopathie aan de University of Kansas zou hebben behaald, en daarna ook een medische graad behaalde. Op de site wordt Johnson als medeoprichter van het bedrijf vermeld. Uit zijn Facebookpagina blijkt dat de man in 2019 is overleden.

Als we zijn naam googelen, zien we dat Johnson ook een boek publiceerde, met de titel No Ma’amograms.

Volgens de beschrijving gaat het boek dieper in op Johnsons ‘holistische aanpak, die dieettips, lichaamsbeweging, voedingssupplementen en verandering van levensstijl inhoudt’. Die aanpak zou het ontstaan van borstkanker tegengaan.

Op YouTube vinden we ook een clip terug waarin Johnson de nadelen van mammografieën uit de doeken doet.

Veroorzaken mammografieën borstkanker?

We nemen telefonisch contact op met professor radiologie Chantal Van Ongeval (UZ Leuven) en dokter Patrick Martens, directeur van het Centrum voor Kankeropsporing.

‘De vraag of een mammografie kanker veroorzaakt is niet nieuw’, zegt Martens. ‘Mensen zijn ongerust over de screening. Röntgenfoto’s zijn geen vakantiekiekjes. Ze moeten enkel uitgevoerd worden als ze nuttig zijn. Straling is nu eenmaal schadelijk en kan het risico op kanker verhogen. Dat is grondig onderzocht, en daarom moeten we ook afdoende kwaliteit bieden.’

‘Maar’, benadrukt Martens, ‘de stralingsdosis die bij een mammografie wordt gebruikt, is streng gecontroleerd. Bovendien worden steeds vaker digitale mammografieën gemaakt, die minder straling veroorzaken dan analoge.’ Tijdens een mammografie wordt de borst ook samengedrukt, wat de stralingsdosis verlaagt maar ook kwaadaardige letsels beter zichtbaar maakt. ‘Als de borst dunner is, hoeft de X-straal een veel kortere afstand door de borst af te leggen’, verduidelijkt Martens.

Volgens beleidsmedewerker Reinhilde Van Eeckhoudt (Agentschap Zorg en Gezondheid) vormen alcohol, overgewicht, hormoonsubstitutietherapie en een tekort aan lichaamsbeweging de belangrijkste vermijdbare risicofactoren voor borstkanker. ‘Bestraling is inderdaad een risicofactor voor borstkanker, maar het effect daarvan is veel kleiner dan die vier factoren.’

Uit cijfers blijkt dat gemiddeld 1 op de 9 vrouwen ooit borstkanker krijgt. Het risico neemt toe met de leeftijd: van de vrouwen tussen de 40 en 49 jaar krijgt 1 op de 50 een borstkankerdiagnose. Bij vrouwen boven de 50 jaar gaat het al om 1 op de 28. ‘Vanaf de leeftijd van 50 jaar wegen de nadelen van een mammografie niet langer op tegen de voordelen ervan’, zegt Chantal Van Ongeval.

Hoeveel borstkankers er uitgelokt worden door straling, valt moeilijk te zeggen. Professor Hilde Bosmans, medisch stralingsfysicus aan de KU Leuven, stuurt ons een studie uit 2011, uitgevoerd door de Canadese wetenschapper Martin Yaffe.

In een testgroep van 100.000 vrouwen, waarvan de vrouwen tussen de 40 en 55 jaar een jaarlijkse mammografie krijgen en de vrouwen tussen de 55 en 74 jaar een tweejaarlijkse, zal de mammografie 86 borstkankers opwekken. Daarvan zouden 11 vrouwen overlijden. Daartegenover staat dat 10.670 vrouwenlevens zouden worden gered doordat de screening de ziekte tijdig detecteert. Bosmans voegt eraan toe dat de risico’s van uitlokking van borstkanker intussen gehalveerd zijn in vergelijking met wat in het artikel staat, aangezien de stralingsdosissen sinds 2011 ook gehalveerd zijn.

Volgens Reinhilde Van Eeckhoudt van het Agentschap Zorg en Gezondheid daalt het stralingsrisico bovendien na de leeftijd van 50 jaar. ‘Na de 50 zitten de meeste vrouwen in de menopauze, bij hen ligt het stralingsrisico veel lager dan bij premenopauzale vrouwen’, aldus Van Eeckhoudt.

De Belgische screeningsstrategie is ook op die leeftijd van 50 jaar afgestemd. In België krijgen vrouwen tussen de 50 en 69 jaar tweejaarlijks een uitnodiging in de bus om hun borsten te laten screenen. Screenings voor vrouwen tussen de 40 en 49 jaar worden op dit ogenblik in België niet uitgevoerd.

‘Onze nationale strategie komt overeen met de recent herziene richtlijnen van de Europese Borstkankerassociatie (ECIBC)‘, zegt professor Van Ongeval (UZ Leuven). ‘Die richtlijnen zijn volledig afgestemd op alle mogelijke wetenschappelijke documenten die rond borstkankerscreening zijn verschenen.’

Weigeren veel vrouwen een mammografie uit vrees voor bestraling?

‘Nee’, zegt Reinhilde Van Eeckhoudt (Agentschap Zorg en Gezondheid). ‘De meeste vrouwen weten dat de stralingsdosis in het bevolkingsonderzoek naar borstkanker door strenge controles zo laag mogelijk wordt gehouden en dat het stralingsrisico heel beperkt is.’

In 2019 viel er bij 397.836 Belgische vrouwen tussen de 50 en 69 jaar oud een uitnodiging voor het bevolkingsonderzoek naar borstkanker in de bus. Van Eeckhoudt: ’54 procent van de genodigden liet een mammografie uitvoeren. Maar de totale dekkingsgraad ligt hoger. Ongeveer 65 procent van onze doelgroep heeft deelgenomen aan het bevolkingsonderzoek.’ Ook vrouwen die buiten het bevolkingsonderzoek een mammografie lieten uitvoeren of vrouwen die uiteindelijk toch geen nood hebben aan een mammografie, zoals vrouwen die al een borstamputatie achter de rug hebben, zitten in dat cijfer.

‘Ongeveer 1 op de 5 vrouwen neemt nooit deel aan een borstkankerscreening’, zegt Van Eeckhoudt. Uit focusgroepen blijken angst en onwetendheid over de onderzoeksprocedure de belangrijkste redenen om niet deel te nemen aan het onderzoek. ‘Maar ook het financiële aspect kan een probleem vormen. De screening zelf is gratis, maar de eventuele behandeling bij een positief resultaat kost geld, wat sommige mensen zich niet kunnen veroorloven.’

En wat met thermografie, de alternatieve kankeropsporingsmethode die Ben Johnson promootte?

‘Thermografie is een oude techniek die nu weer van onder het stof wordt gehaald’, zegt Van Ongeval. ‘In tegenstelling tot de mammografie, die de borstkankermortaliteit effectief helpt reduceren, doet deze techniek helemaal niet wat hij zou moeten doen, namelijk kleine, gevaarlijke borstkankers opsporen.’ Dokter Patrick Martens bevestigt: ‘Thermografie is een nutteloze methode om kanker op te sporen.’ Ook de Stichting tegen Kanker stelt op haar website dat een thermogram niet volstaat om kanker op te sporen.

In het artikel op Leef Gezond wordt ook gesteld dat een MRI-scan of een echo beter is dan een mammografie. Van Ongeval en Martens nuanceren.

Volgens Martens kan een MRI-scan een goede aanvulling zijn op een mammografie, bijvoorbeeld bij vrouwen met een zeer dense borst en vrouwen die een verhoogd risico hebben op borstkanker. ‘Maar MRI-scans hebben ook nadelen: er zijn heel wat valspositieve onderzoeken en het onderzoek zelf is duur’, zegt professor Van Ongeval. ‘In Nederland liep er recent een proefproject, maar de kostprijs van dergelijke scans is hoog, waardoor de sociale zekerheid ze niet kan dekken. De techniek kan wel nuttig zijn voor mensen met een verhoogd risico op borstkanker, bijvoorbeeld door genetische factoren’, zegt Van Ongeval. ‘Zij krijgen een individueel opvolgingstraject.’

Over echografie als kankeropsporingsmiddel zijn Van Ongeval en Martens sceptisch. Van Ongeval: ‘Het probleem met een echografie is dat die maar zo goed is als de persoon die ze uitvoert. Daardoor kan er veel gemist worden. Belangrijk is dat zowel een echografie als een MRI-scan in wetenschappelijk onderzoek steeds als aanvullend onderzoek aan de mammografie voorgesteld en geëvalueerd wordt.’