Factcheck: Nee, het woord ‘samenzweringstheorie’ is niet bedacht door de CIA

Deze factcheck is uitgevoerd op basis van de beschikbare informatie op de datum van publicatie. Lees hier meer over hoe we werken.

De Nederlandse juriste Isa Kriens strijdt tegen de coronamaatregelen in haar land. In een video op haar Instagrampagina beweert ze in dat verband dat ‘de term complotdenken bedacht is door de CIA’. Dat blijkt historisch niet correct.

Op Instagram post de Nederlandse juriste Isa Kriens video’s waarin ze het beleid van de Nederlandse regering tegen de verspreiding van covid-19 hekelt. Met een crowdfundingactie haalde ze meer dan 33.000 euro op om haar job te kunnen opzeggen en zich volledig te storten op haar ‘strijd tegen de coronawet en tegen verdere vrijheidsbeperkingen’.

In een filmpje van 13 oktober heeft ze het over die coronawet, waarover die dag in de Tweede Kamer werd gestemd, en over de term complotdenken. De video wordt 24.000 keer bekeken en 111.000 mensen zien het passeren op hun tijdlijn.

Lees telkens verder onder de afbeeldingen

In de video zegt Kriens het volgende over de term complotdenken: ‘Ik probeer mijn vinger erop te leggen: wat valt daar eigenlijk onder? Ben ik een complotdenker? Wie is dat wel of niet? Wat is dat precies? Sowieso is het een feit dat de hele term door de CIA is bedacht om samenzweringen […] af te doen en te diskwalificeren. Tot zover de geschiedenis van het woord complotdenken.’

De Europese Commissie waarschuwt voor een stijging van het aantal complottheorieën over covid-19. Dat de term complottheorie zou uitgevonden zijn door de CIA, kan mensen nog meer doen geloven dat er een samenzwering gaande is. De associatie met een geheime dienst kan namelijk bijdragen aan een sfeer van twijfel, onzekerheid en duistere krachten.

We vragen via mail wat Kriens’ bronnen zijn voor die bewering. Ze antwoordt: ‘Er is veel over geschreven, maar uiteindelijk leidt alles naar hetzelfde brondocument. Dat is de dispatch van de CIA van 1967.’ Haar mail bevat ook een link naar een boek waarin een uitgetikte versie van dat document zou staan.

De tekst in het boek is overgenomen van een site over de moord op de Amerikaanse president John F. Kennedy in 1963 in Dallas. Bestaat het document echt? En vormt het een bewijs dat de CIA de term complotdenken uitvond?

Het document met nummer 1035-960 bestaat echt. Een kopie van het volledige document vinden we in het archief van de Mary Ferrell Foundation. De interne nota van 4 januari 1967 gaat over de kritiek die er kwam op de Warren Commission, die de moord op president Kennedy onderzocht en concludeerde dat Lee Harvey Oswald als moordenaar alleen handelde.

De interne nota van de Amerikaanse inlichtingendienst gaat over theorieën die de ronde doen over de moord op Kennedy. The New York Times kon het document tien jaar na datum, in 1977, inkijken na een vraag tot openbaarheid van bestuur.

Het document bevat onder meer het volgende fragment.

Er is sprake van ‘conspiracy theories‘ over het feit dat de moordenaar, Lee Harvey Oswald, voor de CIA zou hebben gewerkt. Het document bevat bijlagen om die informatie te ontkrachten.

De term samenzweringstheorieën komt dus wel degelijk voor in het document, maar niets wijst erop dat het hier zou gaan over een nieuw label, laat staan dat de term door de CIA is uitgevonden. De woorden worden gebruikt zonder verdere uitleg, op een gewone manier, in een betekenis zoals we die vandaag kennen.

Mochten de auteurs van het document deze woorden voor het eerst op die manier gebruiken, dan hadden ze die wellicht iets meer uitgelegd of omschreven.

Professor Michael Butter (Universiteit Tübingen) doet onderzoek naar samenzweringstheorieën en schreef een artikel over het document: ‘Op geen enkel punt raden de auteurs van het document aan om het label “complottheorie” te gebruiken om alternatieve verklaringen voor de moord op Kennedy te stigmatiseren. Dit suggereert dat de term toen nog niet dezelfde negatieve connotatie had als vandaag.’

De Engelse woordencombinatie ‘conspiracy theory‘ bestaat al lang voor de CIA ze in 1967 gebruikte. Een zoekopdracht met Google Books toont aan dat de term al in de jaren 1920 in boeken opduikt en in het begin van de jaren 1960 aan populariteit wint.

De woordencombinatie zou zelfs al voor het eerst opduiken in 1871. We vinden in elk geval al een vermelding in het boek ‘History of the United States‘ van James Ford Rhodes dat aan het eind van de 19e eeuw in verschillende delen verscheen. De CIA werd pas een halve eeuw later opgericht, meer bepaald op 18 september 1947.