Factcheck: nee, het recht op leven is geen absoluut grondrecht

Deze factcheck is uitgevoerd op basis van de beschikbare informatie op de datum van publicatie. Lees hier meer over hoe we werken.

‘Je hebt maar één absoluut grondrecht: het recht op leven.’ Dat zei Antwerps gouverneur Cathy Berx onlangs in een interview met de krant De Standaard. Maar het klopt niet.

In De Standaard werd Antwerps gouverneur Cathy Berx geïnterviewd over de strenge coronamaatregelen in haar provincie. Dat die volgens critici ondemocratisch zouden zijn, weerlegde ze. ‘Je hebt maar één absoluut grondrecht: het recht op leven. En daaruit voortvloeiend het recht om niet gefolterd te worden.’ Als we Berx opbellen, verwijst ze naar het Europees Verdrag voor de Rechten van de Mens (EVRM). ‘Bijna alle artikelen, zoals het “recht op eerbiediging van privé-, familie- en gezinsleven”, hebben een uitgebreide alinea met mogelijke uitzonderingen. Zo kan de overheid onder bepaalde voorwaarden voormelde grondrechten beperken, voor zover en in de mate dat dit noodzakelijk is ter bescherming van de openbare veiligheid of het economische welzijn van het land, ter bescherming van de gezondheid, of van de rechten en vrijheden van anderen. Op het “verbod van foltering” is geen uitzondering mogelijk. Toegegeven: bij het “recht op leven” wel, zoals wanneer de overheid een opstand moet onderdrukken. Maar die uitzonderingen zijn – gelukkig maar – heel beperkt en specifiek.’

Hoogleraar grondwettelijk recht Stefan Sottiaux (KU Leuven) benadrukt hoeveel respect hij heeft voor de moeilijke beslissingen die Berx moet nemen. ‘Ik volg haar stelling dat de staat al het nodige moet doen om het recht op leven te waarborgen. Maar dat is niet absoluut: we moeten respect blijven betuigen voor de andere grondrechten, anders dreigen we in een totalitair regime te belanden.’ Strikt juridisch klopt de uitspraak niet, zegt Sottiaux. ‘Er zijn vier absolute grondrechten die nooit mogen worden beperkt om andere maatschappelijke belangen veilig te stellen: het verbod op foltering, het verbod op slavernij, het verbod op retroactieve bestraffing én het recht op gewetensvrijheid. Het recht op leven valt daar niet onder: het wordt niet beschermd door de Belgische grondwet en in het EVRM staan uitzonderingen. Zo mag de politie of het leger dodelijk geweld gebruiken als dat absoluut noodzakelijk is.’

Hoogleraar mensenrechten Eva Brems (UGent) beaamt dat. ‘Strikt genomen klopt de uitspraak inderdaad niet. Het recht op leven kan inderdaad beperkt worden, maar wel onder veel strengere voorwaarden dan bijvoorbeeld het privéleven of de godsdienstvrijheid. En ik denk dat het hier vooral draait om de positieve verplichting van de overheid. In artikel 2 van het EVRM staat dat “het recht van een ieder op leven wordt beschermd door de wet”. Daaruit vloeit voort dat de overheid verplicht is om de nodige maatregelen te nemen om – in dit geval – mensen te beschermen tegen covid-19. Maar die maatregelen mogen andere mensenrechten niet meer beknotten dan noodzakelijk is. Daarover gaat de hele discussie.’

Ook grondwetspecialist Jürgen Vanpraet (UGent) geeft aan dat de uitspraak van Berx vooral duidt op de positieve verplichtingen van de overheid. ‘De lidstaten en dus ook de gouverneur hebben een grote vrijheid om de gepaste maatregelen te bepalen. Maar ook al beschermen die het recht op leven, toch moet altijd worden afgewogen of andere rechten daardoor niet onevenredig worden aangetast.’