Factcheck: nee, Duitse regering bestelde geen ‘nachtmerrierapport’ bij wetenschappers

Deze factcheck is uitgevoerd op basis van de beschikbare informatie op de datum van publicatie. Lees hier meer over hoe we werken.

Ruim 300.000 Facebookgebruikers zagen een bericht over een geheim rapport dat een Duitse minister zou hebben besteld bij wetenschappers. Dat rapport moest angst zaaien bij de bevolking, zodat die zou openstaan voor repressieve coronamaatregelen. De realiteit blijkt genuanceerder dan dat.

Op 9 februari post muzikante en theatermaakster Ellen Schoenaerts onderstaand Facebookbericht. Het wordt 894 keer gedeeld en bereikt 206.900 mensen. Via andere accounts gaan soortgelijke berichten viraal. In totaal worden de verschillende posts door minstens 300.000 Facebookgebruikers gezien.

Het bericht van Schoenaerts bevat een citaat uit een artikel dat op 9 februari verscheen in het Nederlandse dagblad de Volkskrant, en drie foto’s van dat artikel. Schoenaerts pleit in haar post ook voor een coronabeleid met meer ruimte voor ‘alternatieve stemmen’ uit de wetenschap en meer transparantie.

Volgens het artikel in de Volkskrant, met als titel ‘Nachtmerriescenario’s om burgers rijp te maken voor lockdown‘, zou het Duitse ministerie van Binnenlandse Zaken tijdens de eerste lockdown aan wetenschappers tips hebben gevraagd om ‘de geesten rijp te maken voor harde ingrepen in de persoonlijke vrijheid van burgers’. Dat zou blijken uit 200 pagina’s vertrouwelijk e-mailverkeer waarop de Duitse krant Die Welt de hand had kunnen leggen. Het advies van de wetenschappers resulteerde volgens de Volkskrant in een geheim document.

Die Welt

Het artikel in de Volkskrant is gebaseerd op een een stuk dat op 7 februari verscheen in Welt am Sonntag met als titel ‘Maximale Kollaboration‘. Op 8 februari werd het op de website van Die Welt gepubliceerd.

Minister van Binnenlandse Zaken Horst Seehofer (CSU) zou volgens Die Welt bang zijn geweest dat de Duitse politiek en samenleving het gevaar van het virus zouden onderschatten en dat deelstaatregeringen zouden aandringen op te snelle versoepelingen. Duitsland zat op dat moment in een eerste lockdown en uit Italië kwamen afschrikwekkende beelden van ziekenhuizen die de toestroom aan doodzieke coronapatiënten niet meer de baas konden.

Volgens de krant zou staatssecretaris Markus Kerber, in opdracht van minister Seehofer, aan een aantal wetenschappers uitdrukkelijk hebben gevraagd om een advies te formuleren waarin ze zouden uitgaan van het slechtst mogelijke scenario. De betrokken wetenschappers zouden volgens de krant bewust hebben meegewerkt aan het creëren van een angstcultuur rond het coronavirus, zodat de burgers strenge maatregelen van de Duitse regering zouden aanvaarden en het worstcasescenario zou kunnen vermeden worden.

Reconstructie

Het artikel legt uit hoe het verhaal begon. Op 19 maart 2020 vroeg staatssecretaris Markus Kerber in een e-mail hulp aan vooraanstaande wetenschappers van het Robert-Koch-Institut (RKI), het Leibniz-Institut für Wirtschaftsforschung (RWI), het Institut der Deutschen Wirtschaft (IW) en een aantal universiteiten. De regering had een mathematisch model nodig met verschillende scenario’s – ‘base’, ‘best’ en ‘worse’ – om ‘verdere preventieve en repressieve maatregelen te kunnen plannen’. Kerber drong er in die mail op aan om het overleg vertrouwelijk te houden.

Een fragment uit de e-mail van Kerber, zoals gepubliceerd door Die Welt:

Rapport

Vier dagen na de eerste e-mail van Kerber is het resultaat er: een rapport van 17 pagina’s, met als titel ‘Hoe wij covid-19 onder controle krijgen’. In dat rapport zijn drie mogelijke scenario’s opgenomen, elk voorzien van cijfers over het aantal besmettingen en doden. De wetenschappers beperken zich niet tot het leveren van cijfers, ze doen ook concrete voorstellen over hoe men bij de bevolking een schokeffect teweeg kan brengen – bijvoorbeeld door mensen het schrikbeeld voor te houden van patiënten die thuis in ademnood sterven, bij gebrek aan ziekenhuisbedden. Op die manier zouden de burgers de noodzaak inzien van een korte maar strenge lockdown.

Uit de vertrouwelijke mails blijkt volgens Die Welt dat de wetenschappers het tijdens de voorbereiding van het rapport onderling oneens waren. Zo was er bijvoorbeeld discussie over de mortaliteitsgraad die ze voor de berekening van de verschillende scenario’s moesten gebruiken. Met de beperkte kennis die er op dat moment was, schatte het Leibniz-Institut für Wirtschaftsforschung (RWI) dat ongeveer 1,2 procent van de besmette mensen aan covid-19 zou overlijden. Het Robert-Koch-Institut (RKI) hanteerde een lager sterftepercentage van 0,56 procent. In het uiteindelijke rapport duiken beide cijfers op, met een worstcasescenario waarbij meer dan een miljoen Duitsers aan het virus bezwijkt als de overheid niet ingrijpt.

In een van de mails die Die Welt publiek maakt, zegt een wetenschapper: ‘Ik zou vanuit het doel willen redeneren, namelijk benadrukken dat er een noodzaak tot handelen is. En vanuit het voorzichtigheidsprincipe: beter slechter dan te goed.’

Voor alle duidelijkheid: het mailverkeer is verkregen via een wob-procedure – een aanvraag bij de overheid op basis van de wet op de openbaarheid van bestuur. Van de 210 pagina’s aan documenten die Die Welt in handen kreeg, waren er 120 volledig zwart gemaakt. De krant heeft dus maar een beperkte inzage in de communicatie tussen het ministerie en de wetenschappers, en publiceerde zelf ook slechts een zeer kleine selectie daaruit.

Nuance

Behalve Die Welt heeft geen enkel Duits medium de mails opgevraagd. Ook Knack beschikt niet over de mailcorrespondentie. De Nederlandse publieke omroep NOS kreeg ze ondertussen wel in handen. Het verhaal is volgens de NOS een stuk genuanceerder dan Die Welt laat uitschijnen, zo bericht de omroep op 18 februari.

De NOS-journalisten bevestigen dat er in de e-mails inderdaad werd geschoven met variabelen, scenario’s en sterftecijfers, maar benadrukken ook dat uit de mails vooral blijkt dat de wetenschappers nog zoekende waren in een crisis die voor iedereen nieuw was.

In de correspondentie wordt volgens de NOS overigens niet enkel in de richting van een lockdown gedacht. Er wordt ook gesproken over de mogelijke economische impact en over de nood aan massaal testen. De wetenschappers tonen zich tegelijk bezorgd over de maatschappelijke gevolgen van een langdurige lockdown. Zo schrijft een van hen op 22 maart dat de scholen na Pasen absoluut weer open moeten, omdat de kwaliteit van online onderwijs beperkt is en thuisonderwijs de sociale ongelijkheid versterkt.

We proberen te achterhalen wat er precies is gebeurd. Was het rapport inderdaad geheim, zoals Die Welt schrijft? Hebben de wetenschappers ‘cijfers op bestelling’ geleverd? En vroeg het Duitse ministerie de wetenschappers inderdaad tips om de persoonlijke vrijheid van burgers te beknotten?

Geheim?

Op zich is het niet onlogisch dat ministers informatie inwinnen bij deskundigen om hun beleidsmaatregelen te bepalen. Ook in andere landen baseren beleidsmakers zich voor het invoeren of versoepelen van coronaregels op rekenkundige modellen van experten over het mogelijke verloop van de epidemie.

Het rapport met het advies van de wetenschappers, met als titel ‘Wie wir Covid-19 unter Kontrolle bekommen’, was oorspronkelijk inderdaad bedoeld als intern document voor de regering. Dat heeft minister van Binnenlandse Zaken Horst Seehofer eind maart al toegegeven. Maar op zich is het niet ongebruikelijk dat een werkdocument van de regering niet publiek wordt gemaakt.

Uit het rapport zelf blijkt dat het geenszins de bedoeling is om de inhoud geheim te houden. Er staat letterlijk in dat het worstcasescenario, met alle gevolgen die dat heeft voor de Duitse bevolking, moet worden vrijgegeven. Het verzwijgen ervan is geen optie, want ‘wie het gevaar wil afwenden, moet het kennen’.

Het rapport komt overigens al snel bij de Duitse media terecht. ‘Gelekt wordt er meestal met een reden’, zegt NOS-correspondente in Duitsland Judith van de Hulsbeek. ‘Het document was duidelijk ook opgesteld om andere ministeries – onder meer dat van bondskanselier Angela Merkel – te overtuigen van de nood aan strenge maatregelen. Ik vermoed dat dit lek het rapport meer impact moest geven, zodat de discussie wel gevoerd moést worden, ook binnen de regering.’

In de artikels die na het lek in de Duitse pers verschijnen, komt overigens weinig kritiek op het feit dat het rapport oorspronkelijk enkel bedoeld was voor ‘intern gebruik’. Sinds 28 april is het volledige rapport vrij te downloaden op de website van het Duitse ministerie van Binnenlandse Zaken.

Cijfers op bestelling?

Die Welt laat het uitschijnen alsof de uitkomst van meer dan een miljoen mogelijke coronadoden er kwam op vraag van de politiek. Uit onderzoek van de universiteit van Bonn is ondertussen nochtans gebleken dat de IFR (de ‘infection fatality rate’ – het percentage van met covid-19 besmette mensen dat overlijdt) voor Duitsland tijdens de eerste golf had kunnen oplopen tot 1,61, wat had kunnen leiden tot bijna 1,3 miljoen Duitse coronadoden.

Biostatisticus Joris Meys (UGent) heeft de zaak met interesse gevolgd. Volgens hem was de wetenschappelijke basis voor het advies zuiver. ‘Dat men in maart 2020 uitging van een sterftecijfer van 1,2 procent, wat kon leiden tot 1,2 miljoen Duitse coronadoden in het scenario waarin men geen maatregelen zou nemen en de ziekenhuizen overbelast zouden raken, was een voor dat moment hoge maar plausibele schatting. Dat cijfer was gebaseerd op Zuid-Koreaanse data. Het was pessimistischer dan de modellen van het Amerikaanse CDC waarover de New York Times in maart 2020 rapporteerde. Maar het was vanuit wetenschappelijk standpunt verdedigbaar op basis van de kennis op dat moment. Er stond in het rapport ook duidelijk dat het cijfer een worstcasescenario weergaf.’

Achteraf gezien zat die 1,2 procent er niet ver naast. De meeste wetenschappers gaan er nu van uit dat in Duitsland ongeveer 1 procent van de covidpatiënten sterft. Eind oktober 2020 schatte een Britse studie het sterftecijfer op 1,15%.

Het Leibniz-Institut für Wirtschaftsforschung (RWI), een van de betrokken wetenschapsinstituten, ontkent met klem dat het cijfers op bestelling leverde. ‘Dat een werkgroep in een technische discussie bepaalde modelparameters aanpast, is niet ongebruikelijk in een wetenschappelijk proces’, zegt een woordvoerster tegen de NOS. RWI-voorzitter Christoph Schmidt, die persoonlijk betrokken was bij de modellering van de scenario’s, benadrukt in een interview in Die Zeit dat politieke motieven geen rol speelden, en dat de politiek haar beleid bepaalde op basis van analyses door wetenschappers, niet andersom.

‘Ik heb niet het volledige mailverkeer kunnen inkijken en kan me dan ook niet uitspreken over wat er al dan niet is gebeurd’, zegt Joris Meys. ‘Maar de wetenschappers waarover het gaat, zijn grote namen in hun vakgebied, zoals Robert-Koch-Institut-directeur Lothar Wieler. Dat zijn mensen van wie ik mij moeilijk kan voorstellen dat ze zich zomaar laten dicteren door politici.’

Dat uit de interne mailcommunicatie blijkt dat de wetenschappers onderling discussie voerden over bepaalde cijfers, is volgens Meys ook niet ongewoon. ‘Ook bij ons kunnen de modellen van verschillende onderzoeksgroepen van elkaar afwijken.’

Nachtmerriescenario’s?

Rest de belangrijkste vraag: bevat het door de wetenschappers geleverde rapport nachtmerriescenario’s over het ‘opwekken van angst en volgzaamheid bij de bevolking’, zoals de kop van het Volkskrant-artikel zegt?

De Duitse pers heeft de inhoud van het in maart gelekte rapport in ieder geval niet op die manier geïnterpreteerd. Uit het artikel dat de Süddeutsche Zeitung op 27 maart brengt, blijkt dat de redactie in het rapport vooral heeft gelezen dat de Duitse regering wil inzetten op een performant systeem van testing, tracing en quarantaine, naar het model van Zuid-Korea, dat als voorbeeld geldt. Dat land slaagde erin om het coronavirus onder controle te houden zonder het sociale en economische leven volledig lam te leggen. De Duitse regering zou ook het aantal ziekenhuisbedden op Intensieve Zorg hebben willen verhogen.

Een artikel in Tageszeitung op 28 maart maakt een gelijklopende analyse maar legt iets meer de nadruk op de harde communicatiestijl die de wetenschappers adviseren. De bevolking moet volgens de experten de ernst van de situatie inzien, wil de overheid het virus snel kunnen verslaan en zo de impact op de Duitse economie en samenleving beperken.

Op 31 maart 2021 bericht ook de Duitse omroep ZDF over het rapport. De ZDF heeft het over het worstcasescenario, maar ook de andere scenario’s uit het rapport komen aan bod. ZDF meldt ook dat de wetenschappers voor een offensieve communicatiestrategie pleiten.

In de harde communicatiestijl die de wetenschappers adviseren in het rapport is de Duitse regering overigens niet meegegaan. ‘De voorgestelde shock-communicatietactieken zoals het in beeld brengen van mensen in ademnood, zijn nooit in een campagne gebruikt’, zegt Judith van de Hulsbeek van de NOS. ‘Natuurlijk zijn de ernst van de situatie en de mogelijke gevaren bij niet-ingrijpen wel tot bij Angela Merkel en andere toppolitici doorgedrongen en heeft dat ook grotendeels het Duitse coronabeleid bepaald.’

Sociale media

De onthulling van een deel van de e-mails door Die Welt was in Duitsland een hot topic op sociale media. Volgens 1000flies.de was de bijdrage van Die Welt de meest gedeelde op Twitter en Facebook op 7 februari.

Nadat de Volkskrant en NOS aandacht hadden besteed aan de bevindingen van Die Welt ging het verhaal ook in Nederland viraal. Een Twittervideo van Forum voor Democratie-voorman Thierry Baudet, waarin hij spreekt over een ‘megaschandaal’, werd 28.400 keer bekeken. Het verhaal is ondertussen ook in De Morgen en Het Laatste Nieuws verschenen en wordt ook in Vlaanderen vaak gedeeld op sociale media.

Geen bom

Nochtans heeft de zaak in Duitsland buiten de sociale media geen storm veroorzaakt. ‘Andere media hebben er amper over bericht’, zegt Sterre Lindhout, Duitsland-correspondent voor de Volkskrant in een interview met die krant op 10 februari. Ook in de politiek is maar lauw op gereageerd.

Op 20 februari brengt de Volkskrant een nieuw artikel over de zaak, nadat ze zelf de briefwisseling heeft kunnen inkijken. Dat stuk is heel wat genuanceerder dan het artikel waaruit het Facebookbericht citeert. ‘De correspondentie leest hoofdzakelijk als een open uitwisseling tussen beleidsmakers en wetenschappers, over de noodzaak van grootschalig testen naar Aziatisch voorbeeld en over de voor- en nadelen van het sluiten van scholen. Een legitieme discussie, zeker in maart vorig jaar, toen het virus nieuw en onvoorspelbaar was. Bovendien werd het resultaat, een ‘geheim’ intern document, vorig voorjaar al gelekt naar de Süddeutsche Zeitung en Der Spiegel, die er destijds uitgebreid uit citeerden,’ schrijft Sterre Lindhout.

CONCLUSIE

Het Duitse ministerie van Binnenlandse Zaken bestelde in maart 2020 een rapport bij wetenschappers, dat oorspronkelijk bedoeld was voor intern gebruik binnen de regering, maar dat al snel publiek werd gemaakt. Dit rapport was niet opgesteld met als doel ‘angst en volgzaamheid’ op te wekken bij de bevolking, zodat die repressieve maatregelen zou slikken. Een groot deel van het advies in het rapport gaat net over het sterk inzetten op testen, tracen en isoleren – maatregelen die effectief zijn zonder het publieke leven stil te leggen. Dat de Duitse regering ‘nachtmerriescenario’s bestelde’, zoals kop en inleiding boven het stuk in de Volkskrant suggereren, beoordelen we daarom als eerder onwaar.