Factcheck: nee, deze foto van brandend gebouw werd niet tijdens rellen in Oekraïne in 2014 genomen

Op sociale media circuleert een foto van een brandend gebouw. De foto zou genomen zijn op 2 mei 2014 in de Oekraïense stad Odessa. Daar brak die dag brand uit in een vakbondsgebouw na rellen tussen pro-Oekraïense en pro-Russische manifestanten. De brand eiste 48 levens. Het brandende gebouw op de foto is echter een school in Odessa, die pas in december 2019 door een vuurhaard werd getroffen.

Deze factcheck is uitgevoerd op basis van de beschikbare informatie op de datum van publicatie. Lees hier meer over hoe we werken.

Op 4 mei tweet een Nederlandstalig Twitteraccount een foto van een brandend gebouw. In het bijschrift lezen we: ‘Negen jaar geleden, op 2 mei, was de gruwelijke massamoord van Odessa: etnische Russen werden opgesloten in een vakbondsgebouw en levend verbrand door een lachende en toeterende menigte Oekraïense nazi’s’ (hier gearchiveerd). 

De tweet werd ruim 148.900 keer bekeken, 1600 keer geretweet en 2571 keer leuk gevonden. ‘Zijn we dit allemaal vergeten Zelensky/Nato-aanbidders’, schrijft iemand bij een retweet (hier gearchiveerd).

‘De andere kant van het zeer eenzijdige verhaal’, schrijft een andere Twittergebruiker (hier gearchiveerd).

Naar welke gebeurtenis verwijst het bijschrift?

De datum in de tweet verwijst naar een gewelddadige confrontatie tussen pro-Oekraïense en pro-Russische manifestanten in Odessa op 2 mei 2014. De relaties tussen Rusland en Oekraïne waren toen al erg gespannen.

In november 2013 had de toenmalige Oekraïense president Viktor Janoekovytsj beslist om een associatieovereenkomst met de Europese Unie niet te ratificeren. Hij deed dat na Russische politieke druk en tegen het parlement in. De overeenkomst zou Oekraïne grotere toegang geven tot de Europese markt. Als reactie op de beslissing van Janoekovytsj braken er in heel Oekraïne pro-Europese protesten uit.

De protesten werden de ‘Maidanprotesten’ genoemd, naar het centrale plein in Kiev waar de eerste manifestaties werden gehouden. De protesten mondden uiteindelijk uit in de Revolutie van de Waardigheid, waarbij ruim honderd doden en honderden gewonden vielen. Janoekovytsj ontvluchtte Oekraïne op 21 februari 2014.

In februari en maart 2014 was Rusland het Oekraïense schiereiland de Krim binnengevallen. De Krim werd op 18 maart 2014 officieel door Rusland geannexeerd. In de nasleep van die gebeurtenissen vonden er ook in Odessa, net als in andere Oekraïense steden, manifestaties plaats van voorstanders en tegenstanders van de Maidanbeweging.

Wat gebeurde er dan precies op 2 mei 2014 in Odessa?

We googelen ‘2 mei 2014 Odessa’ en krijgen een overzicht van verschillende nationale en internationale artikels over die gebeurtenis. In een artikel van de Duitse omroep Deutsche Welle lezen we een verslag van wat er die dag gebeurd is.

Op 2 mei zou in Odessa een voetbalwedstrijd plaatsvinden tussen het plaatselijke FC Chornomorets en FC Metalist uit de Oost-Oekraïense stad Charkiv. Voor de aftrap werd  een mars voor Oekraïense eenheid georganiseerd. Er verzamelden zich zo’n 2000 voetbalfans op het Sobornayaplein. Een halve kilometer verderop hadden er zich ook 300 radicale pro-Russische activisten verzameld.

Het kwam tot een confrontatie tussen beide groepen, die ontaardde in zware gevechten. Eén pro-Oekraïense activist liet het leven, waarna de situatie escaleerde. Verschillende pro-Russische manifestanten verschansten zich in een nabijgelegen vakbondshuis. De pro-Oekraïense als de pro-Russische manifestanten bestookten elkaar met molotovcocktails. Later op de dag brak er brand uit in het gebouw, waarschijnlijk na de inslag van een molotovcocktail of ander brandbaar materiaal.

De brand eiste 42 doden, de rellen buiten het vakbondsgebouw nog eens 6, lezen we in het rapport van de Raad van Europa. Er stierven dus 48 mensen als gevolg van de ramp. 

In de nasleep van de gebeurtenissen gaf de Oekraïense regering de pro-Russische activisten de schuld van de brand. Die laatsten wezen op hun beurt naar de Oekraïense regering en beschuldigden hen ervan het gebouw opzettelijk in brand te hebben gestoken. De Raad van Europa vond echter geen bewijs van kwaad opzet. 

Het verloop van de dag werd na de gebeurtenissen in kaart gebracht door de 2 mei-groep, een collectief van journalisten, deskundigen en activisten van beide partijen. Volgens hun conclusies zorgde het ingewikkelde ontwerp van het vakbondsgebouw, de barricades en andere belemmeringen van bepaalde uitgangen, zware rook en slechte verlichting leidden ertoe dat de mensen in het gebouw geen vluchtweg vonden. 

In een artikel van de Britse krant The Guardian, gepubliceerd op 2 mei 2020, lezen we dat de Oekraïense onderzoeken naar de gebeurtenissen weinig hebben opgeleverd. ‘Er is geen officiële lijst van doden en geen van de betrokken pro-Oekraïense activisten staat terecht’, lezen we. Onder meer de VN en de Raad van Europa tikten de Oekraïnese overheid op de vingers voor het gebrekkige onderzoek. al van internationale organisaties tikten de Oekraïense overheid op de vingers voor het gebrekkige onderzoek. 

Toont de foto het vakbondsgebouw dat op 2 mei 2014 in Odessa afbrandde?

We gaan op zoek naar de oorsprong van de foto. Daarvoor laden we de foto op bij Google Lens en de Russische zoekmachine Yandex. Zo komen we terecht op tal van artikels van Oekraïense media, zoals het Oekraïense dagblad Fakty en de Oekraïense televisiezender 24tv. Ook de Oekraïense nieuwssite Dumskaya TV Report bracht verslag uit over de ramp. 

De brand werd ook door internationale media gebracht, zoals de Amerikaanse krant The New York Times en de Amerikaanse publieke omroep Voice of America. Die laatste postte ook een video van het incident op zijn YouTube-kanaal. Op de beelden herkennen we hetzelfde gebouw. Zo zien we het driehoekige dak (rood kader), een ronde versiering (groen kader), een erker (geel kader) en dezelfde soort ramen (blauw kader).

We vergelijken het gebouw op de foto ook met beelden van Google Streetview. We tikken ‘odessa college business’ in en komen zo terecht in de Troitska straat 25. Daar zien we hetzelfde gebouw als in de video, met het ornament (groene kader) en de erker (gele kader).

Een artikel van de Oekraïense openbare omroep Suspilne, gepubliceerd op 4 december 2020, geeft een stand van zaken van het onderzoek, een jaar na de brand. 
Reddingswerkers kregen op 4 december om 10.12u een melding van een brand die was uitgebroken op de derde verdieping van het gebouw, dat 6 verdiepingen telt. In totaal kwamen 16 mensen om het leven en raakten 31 mensen gewond. 8 december 2019 werd uitgeroepen tot een dag van nationale rouw door de Oekraïense president Volodymyr Zelensky. Dat lezen we op de website van de Oekraïense overheid.

Russische desinformatie

Rusland heeft de afgelopen jaren de gebeurtenissen van 2 mei 2014 aangegrepen om desinformatie te verspreiden. Onder meer de Georgische factcheckers van MythDetector, de 2 mei-groep en de Amerikaanse-Europese denktank Centre for European Policy Analysis hebben artikels gewijd aan de desinformatie rond de gebeurtenissen van 2 mei 2014.

Quasi onmiddellijk na de rellen karakteriseerden Russische staatsmedia de gebeurtenissen als een bloedbad, dat door ‘de fascisten in Kiev’ gepland was. De Russische krant Vesti publiceerde op 2 mei 2014 een artikel met als titel ‘Odesa Kathyn’, waarmee de gebeurtenissen in Odessa gelijkgesteld werden aan de massamoord op de inwoners van het Wit-Russische dorpje Katyn, uitgevoerd door nazi-soldaten in 1943. In het artikel van MythDetector lezen we dat Russische staatsmedia de gebeurtenissen ook met het concentratiekamp van Auschwitz vergeleken. ‘Vijf jaar na de tragedie in Odessa: ze werden vermoord voor hun liefde voor Rusland’, kopte de Russische krant KP in een artikel, gepubliceerd op 2 mei 2019.

In een speech uit 2017 benadrukte de Russische president Vladimir Poetin dat de gebeurtenissen in Odessa barbaars waren en dat de ‘internationale gemeenschap deze gebeurtenissen niet mag vergeten.’ Hij haalde de rellen in Odessa ook aan op  9 mei 2022, tijdens een speech ter ere van de Dag van de Overwinning, waarop de overwinning van het Sovjetleger op de nazi’s wordt herdacht. In de speech vroeg Poetin de aanwezigen ‘het hoofd te buigen ter nagedachtenis van de martelaren van Odessa die in mei 2014 levend werden verbrand in het Vakbondshuis (…).’