Factcheck: nee, deze cijfers tonen geen lage vaccinwerkzaamheid

Deze factcheck is uitgevoerd op basis van de beschikbare informatie op de datum van publicatie. Lees hier meer over hoe we werken.

Een afbeelding die op Facebook en Twitter circuleert, stelt aan de hand van percentages dat de coronavaccins veel minder effectief zijn dan algemeen wordt aangenomen. De geciteerde cijfers zijn overgenomen uit een commentaarstuk in het wetenschappelijke magazine The Lancet, maar ze worden verkeerd geïnterpreteerd en kloppen daardoor niet.

De Nederlandse groep ‘Forum voor Democratie geluid’ zette onlangs onderstaande afbeelding op Facebook. De afbeelding wordt 19.100 keer gezien en 275 keer gedeeld.

De afbeelding stelt dat, bij een inenting met het vaccin van AstraZeneca, het risico om besmet te raken afneemt met 1,3 procent. Bij dat van Moderna en Janssen zou het om een afname met 1,2 procent gaan, bij dat van Pfizer over een afname met 0,84 procent. Onderaan de afbeelding staat een link naar de website van het gerenommeerde wetenschappelijke tijdschrift The Lancet.

Enkele dagen later duiken dezelfde cijfers op in een Telegramgroepchat van Artsen Voor Vrijheid.

In de Telegrampost wordt een andere claim gemaakt, namelijk dat de percentages de echte ‘efficacy’ (‘werkzaamheid’) van de vaccins tonen. Bovendien zouden ‘de farmabedrijven iedereen hebben misleid door de relatieve risicovermindering te gebruiken, in plaats van de absolute risicovermindering’. Er wordt ook naar dezelfde studie in The Lancet verwezen.

We zoeken naar de originele tweet van de Telegrampost en zien dat die op 20 mei door een anonieme account werd gepost.

Op Twitter zien we ook een factcheck van de Amerikaanse website ‘Politifact’ waarin de tweet onder de loep wordt genomen.

Wat betekenen de cijfers in beide afbeeldingen? Hebben de coronavaccins inderdaad een verwaarloosbaar effect op de besmettingskans? We zoeken het uit.

We surfen naar de studie die in de tweet wordt aangehaald (‘COVID-19 vaccine efficacy and effectiveness – the elephant (not) in the room’). De studie verscheen op 20 april 2021 in The Lancet. In tegenstelling tot wat in de tweet wordt beweerd, gaat het niet om een door vakgenoten nagelezen en goedgekeurde (‘peer-reviewed’) studie. Het is een commentaarstuk, geschreven door wetenschappers Piero Olliaro, Els Torreele en Michel Vaillant.

De tekst beschrijft hoe de werkzaamheid van vaccins in klinische studies gemeten en geïnterpreteerd wordt, en wat die cijfers betekenen.

In het begin van het artikel staat dat de werkzaamheid van vaccins meestal uitgedrukt wordt in RRR (‘relative risk reduction’, of relatieve risicovermindering). Voor Pfizer-BioNTech is de RRR 95 procent, voor Moderna 94 procent en voor Johnson & Johnson en AstraZeneca allebei 67 procent. Die cijfers zijn gebaseerd op de eerste gepubliceerde klinische studies. In de media worden ze doorgaans gehanteerd om de effectiviteit van de vaccins weer te geven.

De percentages die vermeld staan op de afbeelding vinden we enkele zinnen verder in het stuk terug. Die percentages stellen de berekende ‘ARR’ (absolute risk reduction’, of absolute risicovermindering) van de verschillende vaccins voor.

In de tekst staat dat de ARR minder gebruikt wordt omdat die een minder indrukwekkende omvang heeft dan de RRR (‘relative risk reduction’). Maar wat betekenen die ARR en RRR precies? En betekenen lage ARR-percentages ook een lage vaccinwerkzaamheid?

We nemen contact op met de auteurs van het artikel in The Lancet. Bio-ingenieur Els Torreele is medewerker bij het Britse UCL Institute for Innovation & Public Purpose. Infectioloog Piero Olliaro is professor aan de universiteit van Oxford.

Torreele: ‘De RRR (relatieve risicovermindering) beschrijft het effect van een vaccin in de groep mensen die zonder vaccin besmet zullen worden met het virus.’

Torreele licht de RRR toe aan de hand van een voorbeeld: ‘Als het besmettingsrisico van je testpopulatie 2 procent bedraagt, wil dat zeggen dat 98 procent van je bevolking geen risico loopt. De RRR kijkt enkel naar het effect van een vaccin binnen die 2 procent, de groep die wél risico loopt. Bij het Pfizervaccin bedraagt de RRR 95 procent. Dat betekent dat van die 2 procent die gevaar loopt, 95 procent door vaccinatie beschermd zal worden.’

Wie de RRR gebruikt om verschillende vaccins, die in afzonderlijke studies zijn getest, met elkaar te vergelijken, vergelijkt echter appelen met peren, zeggen Olliaro en Torreele.

Voor AstraZeneca bijvoorbeeld, dat van de huidige vier vaccins de laagste RRR heeft, werden verschillende proefprojecten op verschillende tijdstippen uitgevoerd. Daardoor zijn die testresultaten onderling moeilijk met elkaar te vergelijken.

Ook vergelijkingen met de RRR van Pfizer geven een vertekend beeld. De testen voor het Pfizer-vaccin vonden later plaats, toen een kleiner deel van de bevolking risico op besmetting liep.

Torreele: ‘Een klinische test bij een groep covid-zorgverleners zal ook andere resultaten geven dan bij mensen uit de algemene bevolking. Het besmettingsrisico zal bij zorgverleners veel hoger liggen, vanwege hun veelvuldige blootstelling aan het virus.’ Net door dit soort variërende omstandigheden waarin de klinische tests werden georganiseerd, kun je niet besluiten dat vaccins met een lagere RRR slechter werken.

Onderstaande afbeelding geeft het verschil weer tussen de ARR en de RRR.

De besmettingsgraad van de gevaccineerde groep is in dit voorbeeld 1 procent, de besmettingsgraad van de placebogroep (zij die geen vaccin krijgen toegediend) bedraagt 2 procent. Dat betekent een absolute afname met 1 procentpunt (de ARR). Omdat het aantal coronabesmettingen van 2 naar 1 daalt, bedraagt de relatieve afname (RRR) 50 procent.

De Facebookpost en Telegramafbeelding tonen de ARR-percentages per vaccin. ‘Die ARR-cijfers zijn uiteraard minder groot dan de RRR-cijfers, want je vertrekt van je besmettingsrisico, dat bijvoorbeeld 1 procent bedraagt tijdens de studie, en gaat kijken hoeveel lager het ligt met een vaccin’, aldus Torreele.

Volgens Torreele is de ARR vooral nuttig om te berekenen hoeveel mensen je moet vaccineren om één coronageval te vermijden. Dat cijfer is de NNV (‘number needed to vaccinate’ nvdr.). ‘Die NNV geeft een beter beeld van de effectiviteit van vaccins’, legt Torreele uit. ‘Het voordeel van het NNV-cijfer is dat het uitspraken toelaat over de volledige bevolking, en dat het rekening houdt met de besmettingskans bij de populatie.’

Om het NNV-cijfer te berekenen, wordt 1 gedeeld door de ARR. Als de ARR, zoals in het voorbeeld hierboven, 1 procent (=0,01) bedraagt, geeft dat een NNV van 100 (1/0,01). Er moeten dus 100 mensen gevaccineerd worden om één besmetting te vermijden.

Sinds de studie gepubliceerd werd, worden de (lage) ARR-cijfers massaal gedeeld in antivaccinatiekringen. Olliaro: ‘Het is enorm frustrerend om te zien dat informatie helemaal verdraaid wordt. De cijfers worden gewoon uit hun context gerukt.’

Volgens de Facebookpost van Forum Voor Democratie betekent ‘Pfizer: -0,84 procent’ dat een inenting met dat vaccin de kans om besmet te raken met het virus nauwelijks vermindert. Dat klopt niet. De juiste interpretatie van die ‘-0,84 procent’, is dat het risico op besmetting voor de totale testpopulatie in de klinische test, afneemt met 0,84 procent. Dat lijkt een laag cijfer, maar dat is het niet, aangezien het besmettingsrisico binnen de tests tussen 1 en de 2 procent zweeft. Een ARR van 0,84 is dan een relatief forse afname.