Factcheck: nee, de EU is niet in oorlog met Rusland als Oekraïne lid wordt van de Europese Unie

Sommige socialemediagebruikers beweren dat als Oekraïne officieel lid van de Europese Unie wordt, de Unie in zijn geheel in staat van oorlog met Rusland zal zijn. Daarvoor verwijzen ze naar artikel 42, lid 7 van het Verdrag van Lissabon. Maar volgens experten klopt die bewering niet en wordt het artikel verkeerd geïnterpreteerd.

Deze factcheck is uitgevoerd op basis van de beschikbare informatie op de datum van publicatie. Lees hier meer over hoe we werken.

Een lezer mailt naar deCheckers met de vraag of het klopt dat indien Oekraïne officieel lid wordt van de EU dat ook wil zeggen dat de rest van de Europese Unie in oorlog is met Rusland. De lezer baseert zich daarvoor op artikel 42, lid 7 van het Verdrag van Lissabon. De bewering circuleert ook op sociale media, zoals X en Facebook.

Toetreding Oekraïne

Op 28 februari 2022, kort nadat Rusland Oekraïne binnenviel, vroeg het land lidmaatschap bij de EU aan.  Enkele maanden later, op 23 juni 2022, erkende de Europese Raad Oekraïne als kandidaat-lidstaat. Op 14 december 2023 werd tijdens de Europese Raad een akkoord gesloten over het opstarten van toetredingsgesprekken met Oekraïne.

‘Mocht Oekraïne toetreden tot de Europese Unie terwijl het land nog steeds in oorlog is met Rusland dan kan op basis van Artikel 42 lid 7 van het Verdrag van Lissabon de gehele EU formeel in staat van oorlog met Rusland geraken’, lezen we in een tweet. De Twittergebruiker verwijst eveneens naar artikel 42, lid 7 en neemt een samenvatting van het artikel op in zijn tweet.

‘Indien een EU-lidstaat het slachtoffer is van gewapende agressie op zijn grondgebied, hebben de andere EU-lidstaten jegens hem de verplichting tot hulp en bijstand met alle middelen die binnen hun macht liggen.’

Wat houdt artikel 42 lid 7 nu in?

We zoeken eerst het artikel in kwestie op de site van de  Europese Unie op. Dat blijkt iets uitgebreider te zijn dan het screenshot in de tweet.

Daarin lezen we het volgende: ‘Indien een lidstaat op zijn grondgebied gewapenderhand wordt aangevallen, rust op de overige lidstaten de plicht deze lidstaat met alle middelen waarover zij beschikken hulp en bijstand te verlenen overeenkomstig artikel 51 van het Handvest van de Verenigde Naties. Dit laat het specifieke karakter van het veiligheids- en defensiebeleid van bepaalde lidstaten onverlet.’

Klopt het dat de Europese Unie ‘formeel in staat van oorlog met Rusland’ zou zijn indien Oekraïne zou toetreden tot de Unie?

We nemen contact op met Dirk Zandee, defensie-expert bij de Nederlandse denktank Clingendael. ‘Dat klopt niet,’  zegt Zandee ferm. ‘Het klopt inderdaad dat artikel 42, lid 7 overkomt als een wederzijdse bijstandsclausule. In die zin lijkt het op artikel 5 van de NAVO.’ Dat artikel bepaalt dat een aanval op een NAVO-lid een aanval op heel het bondgenootschap is. Andere NAVO-leden zullen het aangevallen land mee bijstaan. ‘Maar de lidstaten interpreteren artikel 42(7) niet op die manier’, zegt Zandee.

Clingendael bracht in januari 2022 een rapport uit over de interpretatie van het artikel. Daarin staat het volgende te lezen:

‘Het is belangrijk om te benadrukken dat artikel 42(7) niet geïnterpreteerd wordt als ‘artikel 5 van de NAVO. Het is bewust anders geformuleerd dan de collectieve defensieclausule van de NAVO, om rekening te houden met de specifieke omstandigheden en zorgen van NAVO-bondgenoten en traditioneel neutrale EU-lidstaten’, lezen we in het artikel.

Ook Steven Van Hecke, professor Europese politiek aan de KU Leuven, zegt dat de interpretatie van artikel 42(7)  door de X-gebruiker, niet klopt.

Bataclan

Hoe wordt het artikel dan wel geïnterpreteerd?

In 2015 werd het artikel voor de eerste maal ingeroepen na de terroristische aanval in de Parijse concertzaal Bataclan op 13 november 2015. Bij de aanslag vielen 130 doden. ‘De Fransen hebben het artikel toen geactiveerd’, legt Zandee uit. ‘Zij wilden bijvoorbeeld meer inlichtingen uitwisselen met andere Europese landen. Ook hebben ze andere lidstaten gevraagd om een deel van de Franse militaire operaties in de Sahellanden over te nemen, zodat ze hun capaciteit in Frankrijk konden uitbreiden.’ 

Zandee geeft ook een ander mogelijk voorbeeld mee van het gebruik van artikel 42 (7): ‘Moest Rusland bijvoorbeeld in Estland moeilijk beginnen doen, dan kunnen er hybride middelen via het artikel ingezet worden. Zo zouden lidstaten bijvoorbeeld hulp kunnen bieden bij de bestrijding van desinformatie.’ Lidstaten geven dus zelf aan welke hulp ze nodig hebben en geven ook zelf aan welke hulp ze kunnen verlenen. Een rol voor de Europese instellingen is niet voorzien.

In het rapport van Clingendael valt ook te lezen dat er minstens drie manieren zijn waarop artikel 42(7) kan geïnterpreteerd worden: als een reactie op een terroristische aanval, tegen hybride vormen van agressie zoals ernstige cyberaanvallen, en als gevolg van een kinetische militaire aanval.

Dat het artikel niet geïnterpreteerd wordt als een verplichting om elkaar militair bij te staan, is ook omdat het grootste deel van de EU-lidstaten deel uitmaakt van de militaire organisatie NAVO.  Momenteel maken 5 EU-lidstaten geen deel uit van de organisatie. Oostenrijk, Cyprus, Ierland, Malta en Zweden. Die laatste zal binnenkort toetreden tot de militaire organisatie. Enkel NAVO-lid Hongarije dient de Zweedse toetredingsaanvraag nog te ratificeren.

‘Als Oekraïne ooit lid wordt van de Europese Unie terwijl het land nog in oorlog is met Rusland, betekent dat dus niet dat andere landen automatisch in staat van oorlog met Rusland treden. Er is casuïstiek over hoe de paragraaf in het verleden werd geïnterpreteerd, en die zal ook toekomstige interpretaties leiden’, zegt Zandee.

West-Europese Unie

Hoe is artikel 42(7) in het Verdrag van Lissabon terechtgekomen? Zandee: ‘Daarvoor moeten we terug naar 1954. Toen werd met de akkoorden van Parijs de West-Europese Unie opgericht. De WEU was een militaire organisatie die initieel was samengesteld uit de Benelux, Frankrijk, Bondsrepubliek Duitsland, Italië en Groot-Brittannië. De WEU vormde een Europees alternatief voor de NAVO, die in 1949 werd opgericht. Die organisatie had de onderlinge afspraak om elkaar bij te staan bij vernieuwde agressie vanuit Duitsland en de Sovjet-Unie.’ Door de verdere Europese eenmaking en ontwikkeling van de Europese Unie, boette de WEU door de jaren heen aan belang in. In 2009 werden de taken van de organisatie door de ratificatie van het Verdrag van Lissabon officieel overgenomen door de EU. In 2011 werd de organisatie officieel opgedoekt.

Clingendael maakte ook een filmpje over de interpretatie van artikel 42(7).

Acquis communautaire

Daarnaast duurt toetreden tot de Europese Unie heel lang, aldus Zandee. ‘Kijk maar naar Turkije, dat al sinds 1999 kandidaat-lidstaat is. Ook voor andere Oost-Europese landen heeft het lang geduurd voor ze effectief tot de Unie konden toetreden. Dat komt omdat je, als je lid wil worden van de Unie, het acquis communautaire, de gemeenschappelijke Europese wetgeving, moet goedkeuren. Dat houdt in dat alle Europese wetgeving in nationale wetgeving omgezet moet worden. Dat kost tijd.’ Het kan dus nog jaren duren voor Oekraïne effectief kan toetreden tot de Europese Unie.