Factcheck: ja, dit is een recente foto van een verschroeid lijk nabij Charkiv

Op sociale media doet een foto van een lijk op een anti-tankobstakel de ronde. Volgens het bijschrift zou het gaan om een Russische soldaat ‘die levend in brand werd gestoken’ in Oekraïne. Onderzoek leert dat het om een recente foto uit Charkiv gaat. Of de man werd gemarteld en levend werd verbrand, valt op basis van online onderzoek niet te achterhalen, zo zeggen experten.

Deze factcheck is uitgevoerd op basis van de beschikbare informatie op de datum van publicatie. Lees hier meer over hoe we werken.

Op 9 april post het Telegramkanaal Kees71 twee foto’s van wat een verbrand lichaam van een Russische soldaat lijkt te zijn (hier gearchiveerd). Omdat het om harde beelden gaat, hebben we ze wazig gemaakt voor we ze in dit artikel hebben opgenomen. Het bijschrift op Telegram luidt: ‘Op Oekraïense sociale netwerken circuleert deze foto en wordt er gelachen om het dode lichaam van een Russische soldaat. Als je echter beter kijkt, zul je merken dat de Russische soldaat werd vastgeketend aan een stalen ‘egel’ (anti-tankobstakel), vervolgens werd gemarteld en daarna, zoals blijkt uit de foto, toen hij nog leefde, in brand werd gestoken. Dit zijn ISIS-methoden!’

Ook andere socialemediagebruikers gebruiken de foto om een vergelijking te maken tussen Oekraïne en de terreurgroep Islamitische Staat (IS of ISIS). In onderstaande tweet, die we ook wazig maakten omdat de getoonde beelden bijzonder expliciet zijn, zien we een screenshot uit een onthoofdingsvideo van IS. Op de onderste twee foto’s zien we het verbrande lijk, daarnaast een screenshot uit een video van IS, waar een persoon levend verbrand wordt in een kooi. 

Uit onderzoek blijkt dat de foto van het verschroeide lichaam op 9 april om 21:20 voor het eerst werd verspreid via het officiële Telegramkanaal van Danill Bezsonov. Hij staat aan het hoofd van de persdienst van de ‘volksrepubliek’ Donetsk (hier gearchiveerd), een separatistische, door Rusland gesteunde regio in het oosten van Oekraïne. In de boodschap bij de foto’s beschuldigt ook Bezsonov het Oekraïense leger van IS-praktijken. 

1,9 miljoen mensen zagen de foto. Ook in tal van andere Telegramgroepen en op Twitter- en Facebookaccounts werden de foto’s verspreid (hier, hier en hier gearchiveerd). 

Gaat het hier om een echte recente foto uit Oekraïne? En klopt het dat de man levend werd verbrand, zoals in de post van Bezsonov wordt beweerd? Of werd zijn lijk in brand gestoken?

Als de persoon op de foto levend werd verbrand, dan kan die marteling volgens de Conventies van Genève een oorlogsmisdaad zijn (artikel 50). Als het gaat over het verbranden van een lijk, dan kan dat wel een schending van het oorlogsrecht (artikel 17) zijn, maar geen oorlogsmisdaad.  

Echt?

Op Twitter vinden we een foto van hetzelfde lichaam vanuit een ander standpunt (links). Ook in een video op Twitter, gefilmd vanuit een auto, zien we hetzelfde lichaam op het einde (0:20) (rechts).

Het Oekraïense bijschrift bij de foto is ‘Ontmoet de Russische soldaat “Valera” (zoals lokale inwoners hem noemen), hij opende het strandseizoen in Oekraïne bij Charkiv’.

We nemen contact op met de auteur van het Twitterbericht. Hij zegt: ‘Nee, ik heb deze foto niet zelf genomen: ik vond hem per toeval op een sociaalnetwerksite.’

De persoon die de video online plaatste, reageert niet op onze berichten. In het filmpje horen we mensen in de auto vloeken in het Russisch. Ze zeggen ‘zich te amuseren in Charkiv’ en roepen al lachend ‘knapperd’, wanneer ze het lijk passeren. Dat bepaalde Oekraïners op sociale media lachen met het beeld, klopt dus.

Als we de schaduwen op de drie beelden vergelijken, blijkt dat die alle drie op verschillende tijdstippen werden gecapteerd. De zon stond eenmaal in het zuiden (links, foto genomen rond de middag), eenmaal in het zuidoosten (midden, foto genomen in de voormiddag) en eenmaal in het zuidwesten (foto genomen in de namiddag). 

Omdat er beelden bestaan van drie verschillende bronnen die niet op hetzelfde moment werden gemaakt, kunnen we stellen dat het lichaam er voor langere tijd aanwezig was en dat het door verschillende mensen is opgemerkt. We zien een echt beeld.

We tonen de beelden aan de forensische experten Wim Van de Voorde (KU Leuven) en Geert Van Parys (UGent). Beiden zeggen dat ze zeker zijn dat het om een echt lichaam gaat. 

Locatie?

De beelden op Twitter verwijzen beide naar Charkiv, de tweede grootste stad van Oekraïne, waar sinds het begin van de oorlog hevig wordt gevochten tussen Russische en Oekraïense troepen. Klopt die plaatsbepaling?

Vrijwilligers van het onderzoekscollectief Geoconfirmed, dat oorlogsbeelden tracht te lokaliseren, vinden de plaats waar de foto werd genomen. Dat blijkt aan een kruising van de autosnelweg E40 aan een checkpoint net buiten Charkiv. Wanneer we visuele elementen in de achtergrond van de foto (boven) vergelijken met de beelden van Google Streetview (onder), dan komen de stam van een boom (groen kader), een gebouw (gele kaders) en een verkeerslicht (rode kaders) overeen.

Wanneer? 

De oudste foto van het lijk die we online konden vinden, dateert van 9 april. De foto dateert dus van 9 april of eerder. 

Op 10 maart plaatste de Britse openbare omroep BBC een videoreportage over de oorlog in Charkiv online. 

Het beeld van die reportage op 2:33 lijkt op de plek waar beelden van het lijk werden gemaakt. We vergelijken de video op Twitter (boven) met satellietbeelden van Yandex (midden) en de reportage van de BBC (onder). Twee tankstations (1 en 2), een rij anti-tankobstakels (3) en de plek waar het lijk zich bevindt (4) komen overeen.

We zien echter dat in de BBC-reportage het lijk niet zichtbaar is (4). Het lijk was er dus nog niet toen de BBC er filmde in de week van 10 maart. De foto dateert dus zeker van voor 9 april en van na begin maart. 

Het is dus ook niet zo dat dit gruwelbeeld buiten beeld werd gehouden door de BBC-reporter. De journalist was ter plekke, maar toen was er op het anti-tankobstakel nog geen lijk. 

Context?

Zowel in de Twittervideo als in de BBC-reportage zijn lijken op andere plaatsen zichtbaar. De BBC-reporter zegt (vanaf 2:45) dat het terrein ‘vol ligt met dode Russen’. Twee lijken bij het tankstation komen in beeld en hij zegt dat er verderop nog vier lijken liggen. ‘Dit zijn Tsjetsjenen, ze hebben identiteitsbewijzen bij zich.’

Op 21 maart publiceerde de Britse tv-zender Sky een reportage waarin vijf Russische lijken te zien zijn. Die lijken zijn in een Z-formatie gelegd, een logo gebruikt door de Russische strijdkrachten. Ook van deze beelden werd de locatie achterhaald: visuele elementen uit de reportage van Sky (boven), komen overeen met Google Streetview (onder). Daardoor weten we dat deze lijken op iets meer dan een kilometer van de onderzochte foto liggen. 

Zowel BBC als Sky werden begeleid door het Oekraïense leger. Zij hadden dit stuk land dus in handen toen er werd gefilmd. Bovendien lag er een tiental lijken van Russische soldaten. Dat de foto dus een dode Rus toont die onder handen is genomen door Oekraïense troepen, is aannemelijk. 

In een video op YouTube stelt het Oekraïense leger dat ze ‘Russische orks (spotnaam voor Russische soldaten, nvdr.) in massagraven leggen en bedekken met aarde, zodat ze geen lokale inwoners afschrikken’. De onderzochte beelden uit Charkiv maken duidelijk dat dit niet altijd het geval is.   

Het lichaam op het anti-tankobstakel is deels ontkleed en behoorlijk onherkenbaar, op een wonde op de rechterarm na. We vergelijken het beeld met de lijken die zichtbaar zijn bij de BBC en Sky, maar vinden geen lijk dat het lijk op het anti-tankobstakel kan zijn. 

Levend verbrand?

Werd het lichaam levend verbrand of werd het pas na het overlijden verminkt? We leggen de beelden voor aan de forensische experten Wim Van de Voorde (KU Leuven) en Geert Van Parys (UGent). Alleen op basis van de foto’s en de video kunnen ze geen sluitende uitspraken doen. ‘Daarvoor is een echte lijkschouwing nodig’, aldus Van de Voorde. Of de persoon in kwestie al overleden was voor hij werd verbrand, kan onmogelijk worden vastgesteld via foto’s. Zijn collega Geert Van Parys bevestigt: ‘Zoiets kun je onmogelijk uitwendig zien. Alleen een intern onderzoek, bijvoorbeeld van de luchtwegen, kan daarover uitsluitsel geven.’

Bepaalde elementen op de foto roepen bij beide experts vragen op. Zo merken Van de Voorde en Van Parys op dat er zowel naast als onder het lichaam heel weinig asse op te merken is. Van de Voorde: ‘Aangezien stukken van de kledij weggebrand zijn, zouden we daar normaliter onder en naast het lichaam verkoolde resten van moeten zien. Dat is niet het geval.’ Dat element suggereert dat de persoon niet op de plaats van het anti-tankobstakel werd verbrand, maar er achteraf werd geplaatst.

De lichaamshouding roept bij Van de Voorde nog andere vragen op. ‘Een mens die levend zou verbrand zijn zou zich niet in zo’n vredige positie bevinden. Als je levend in brand zou worden gestoken, dan zou je protesteren en dat zou je ook merken aan de lichaamshouding. Hier ziet het lichaam er opvallend vredig uit. Misschien was de persoon in kwestie al buiten westen toen hij werd verbrand, maar dat is dus allemaal speculatie.’ Volgens het bijschrift werd ‘de Russische soldaat vastgeketend aan een […]anti-tank obstakel, vervolgens […] gemarteld en daarna […] in brand […] gestoken’ Die volgorde lijkt dus niet te kloppen.

Daarnaast is het lichaam ook niet volledig verkoold. Van de Voorde: ‘Wat we zien, lijkt op verschroeiing, een kortstondige inwerking van hevige hitte. Een lichaam dat voor langer dan tien minuten in aanraking komt met een brand zou de zogenaamde bokserspositie aannemen, waarbij de armen en benen naar binnen plooien.’ Dat plooien ontstaat wanneer spieren door de hitte samentrekken. Dat zegt ook Van Parys: ‘Er is geen verregaande verkoling van het lichaam merkbaar. Bij een volledige verkoling is het lichaam volledig zwartgeblakerd en is niets nog herkenbaar. Dat is op deze foto niet het geval.’ Ook opmerkelijk: de (veters van) de bottines van de soldaat zijn niet gesmolten of weggebrand, net als de handschoen aan de linkerhand en de mouw aan de rechterarm. Beide experten achten het mogelijk dat het lichaam bijvoorbeeld met een vlammenwerper in contact kwam. 

De wonde die te zien is aan de rechterschouder van het lichaam heeft volgens Van Parys en Van de Voorde niets te maken met de brand. ‘Daarvoor denk ik eerder aan de inslag van een granaat,’ zegt Van de Voorde.

Ook de witte strepen op de dijen roepen vragen op. Van Parys en Van de Voorde merken op dat het zou kunnen dat het lichaam werd overgoten met een chemische stof.

Zou het lichaam een van de lijken kunnen zijn die we zien op de beelden van Sky of BBC? Dat de persoon al langere tijd overleden zou zijn, sluit Van de Voorde volledig uit: ‘Dan zou de buik opgeblazen zijn, net als het gezicht. Er zou vergroening optreden en er zou rottingsvocht te zien zijn. Daarnaast zou zo’n lichaam volledig slap zijn en nooit in die positie kunnen blijven liggen waarin het zich nu bevindt.’