Factcheck: ja, deze foto toont recent oorlogsgeweld in Charkov

Deze factcheck is uitgevoerd op basis van de beschikbare informatie op de datum van publicatie. Lees hier meer over hoe we werken.

Op sociale media circuleren volop foto’s van het oorlogsgeweld in Oekraïne. Soms duiken echter ook oude beelden op uit andere, eerdere conflicten. Knack onderzocht een foto van een inslag in Charkov waarbij een projectiel een deel van de benen van een vrouw afrukte. Die foto blijkt correct en recent.

De openbare aanklager van het Internationaal Strafhof in Den Haag liet op maandag 28 februari weten mogelijke oorlogsmisdaden in Oekraïne te onderzoeken. Goed documenteren wat er gebeurt aan de frontlijn in Oekraïne is daartoe cruciaal.

Ook digitale bronnen kunnen daarbij als bewijsstukken gelden: berichten op sociale media, satellietbeelden of metadata van foto’s en video’s. Zo brachten de burgerjournalisten van het onderzoekscollectief Bellingcat al aan het licht dat er clustermunitie werd gebruikt bij een aanval op woonwijken tijdens de Russische aanval op Charkov, de tweede stad van Oekraïne, vlakbij de Russische grens.

Een overzichtskaart van de vzw Centre for Information Resilience documenteert oorlogsdaden door plaats en datum van beelden op sociale media te verifiëren. Online (burger)journalisten dragen hieraan bij. Ook de factcheckers van Knack onderzoeken beelden van aan het front in Oekraïne.

Op maandag 28 februari om 12u43 plaatste het mediabedrijf Nexta, gevestigd in Polen, een Twitterbericht online met als bijschrift ‘De eens vredevolle straten van Charkov’ (hier gearchiveerd). Op een foto zien we een inslag vlakbij enkele winkels. Een man maakt een foto met zijn smartphone en er ligt een plas bloed. De foto werd ook opgepikt door een andere Twitteraccount.

Het beeld wordt meer dan 700 keer gedeeld, maar een bronvermelding ontbreekt telkens. Op het eerste gezicht valt niet te achterhalen of het werkelijk om een recent beeld uit de Oekraïense stad Charkov gaat.

Dezelfde Twitteraccount publiceerde twee minuten eerder ook een video. We willen u waarschuwen als u de beelden wilt bekijken: Nexta voegde zelf een label toe omdat de beelden (hier gearchiveerd) schokkend zijn. Er is een vrouw te zien van wie de benen deels zijn afgerukt. De video werd meer dan 420.000 keer bekeken, maar ook hier ontbreken bronvermelding, locatie en plaats van opname.

Wanneer we de foto (links) en de video (rechts) met elkaar vergelijken komen bepaalde details op het wapen (gele kaders) en de ondergrond (groene kaders) overeen. We zien dus beelden van dezelfde situatie.

Via omgekeerde zoekacties met de foto en screenshots van de video komen we geen oudere versies tegen van deze beelden. Alle relevante beelden die we tegenkomen, werden opgeladen op 28 februari 2022. Dat doet vermoeden dat het om recente beelden gaat.

We zoeken ook andere beelden van hetzelfde incident. Op Facebook vinden we onderstaande foto (hier gearchiveerd). De persoon die de foto plaatste, zegt in Charkov te wonen en geeft die stad ook als plaatsbepaling voor de foto.

We vergelijken de foto op Twitter (links) met die op Facebook (rechts): de letters op een deur (gele kaders), een balustrade (groene kaders) en de treden voor de deur (blauwe kaders) komen overeen. We zien ook dezelfde inslag.

Op de Facebookfoto zien we iemand liggen en mensen die ter hulp snellen. De blauwe jas en zwarte broek van die persoon komen overeen met de vrouw van wie de ledematen deels zijn afgerukt in de video op Twitter. De foto op Facebook lijkt dus eerder genomen, waarna de vrouw de eerste zorgen kreeg en in het portaal werd gelegd.

De Facebookfoto bevat een datum en uur van opname (rood kader): 28 februari 2022, 12u44. Dit tijdstip kan gemanipuleerd zijn, en ook de tijdsbepaling van het toestel waarmee het beeld is genomen, kan foutief zijn, en vormt dus geen afdoende bewijs. Dat het beeld is opgeladen op 28 februari en er geen eerdere versies beschikbaar zijn, geeft echter aan dat het vrij zeker om een recent beeld gaat.

Om de exacte locatie van de beelden te bepalen, zoeken we visuele aanwijzingen. Zo zien we een winkel die katten- en hondenvoer van het merk Optimeal verkoopt. Op de website van dat merk vinden we een kaart met verdelers over heel Europa en ook in de stad Charkov. We lanceren een oproep op Twitter om mee te zoeken en delen daarin de relevantie visuele aanwijzingen in de twee foto’s en de video.

De Duitse onderzoeksjournalist Alexej Hock reageert met een mogelijke locatiebepaling. Hock: ‘Ik zocht op de kaart van Optimeal-winkels naar een filiaal gelegen bij een park, omdat we een park zien op de Facebookfoto. Eén van die locaties aan een park in het noorden van Charkov blijkt overeen te komen.’

We vergelijken een foto opgeladen op Google Streetview op die locatie (links) met een screenshot uit de video (rechts, het witte kader is geplaatst om een afgerukte voet onzichtbaar te maken).

Een plantsoen bevindt zich op dezelfde plaats (groene kaders). Een rij tegels (blauwe kaders) en een trapje met balustrade (rode kaders) voor een apotheek komen overeen. Het gebouw en de balustrade hebben een andere kleur, maar de foto op Google Streetview dateert van juli 2020. Er kan dus in tussentijd geschilderd zijn.

Een andere foto die iets verderop is genomen (links), toont elementen die we in de achtergrond van de foto op Facebook zagen (rechts). Het gebouw in de achtergrond (rode kaders) en groen-gele speeltuigen (blauwe kaders) komen overeen.

Nu kunnen we op satellietbeelden van Google Earth (rechts) de elementen op de Facebookfoto (links) overbrengen. Zo kunnen we achterhalen waar de raket insloeg en de vrouw verwondde (gele lijn).

*Volgens Amnesty International is de vrouw in de video aan haar verwondingen overleden. Een officiële bevestiging daarvoor ontbreekt nog. Lokale overheden meldden wel dat er op 28 februari 11 mensen in Charkov omkwamen door Russische aanvallen. Ook die informatie kunnen we niet verifiëren.

Volgens het Twitteraccount Ukraine Weapons Tracker zouden we in de beelden een deel zien van een 300 millimeter 9M55K. Dat is een vrachtraket die wordt gebruikt voor de raketlanceerder BM-30. De BM-30, bijgenaamd Smerch of ’tornado’, kan ook vrachtraketten met clustermunitie afschieten.

Die analyse wordt ons bevestigd door wapenexpert Alan Barlow van onderzoeksgroep Conflict Armament Research: ‘Op de beelden zijn de resten van een raketmotor met een groot kaliber, hoogstwaarschijnlijk van het wapensysteem BM-30 (300 millimeter) te zien. De BM-30 kan een antal soorten springkoppen afvuren: clustermunitie, pantserafweergeschut, thermobarische wapens en explosieven. De beelden zijn niet duidelijk genoeg om het precieze type springkop te bepalen dat bij de aanvallen is gebruikt. Maar op basis van de verwondingen die de slachtoffers hebben opgelopen, denk ik dat er ofwel clustermunitie ofwel explosieven zijn gebruikt.’

Na bovenstaand onderzoek van Knack werd deze aanval toegevoegd aan de overzichtskaart met geverifieerde oorlogsbeelden van de vzw Centre for Information Resilience.