Factcheck: geen bewijs dat woonzorgcentra het aantal coronadoden overdrijven

Deze factcheck is uitgevoerd op basis van de beschikbare informatie op de datum van publicatie. Lees hier meer over hoe we werken.

Volgens een Facebookbericht werd een 87-jarige man die aan een hersenbloeding stierf, onterecht als covid-overledene geregistreerd. Op die manier zouden te veel mensen als covid-dode in de statistieken terechtkomen. Daarvoor bestaat echter geen bewijs, en woonzorgcentra hebben geen baat bij een verkeerde registratie.

Op 6 februari post een man onderstaand bericht op zijn Facebookpagina. Hij deelt daarin de getuigenis van een vrouw die haar bejaarde vader verloor aan een hersenbloeding. Op het overlijdensattest zou volgens de vrouw covid-19 als doodsoorzaak ingevuld staan. ‘Dit is manipulatie van de geneeskunde en van de overheid en dat alles om opnieuw eentje te kunnen toevoegen aan het aantal covid-overlijdens en zo de mensen in de tang te blijven houden, de angst blijven aan te wakkeren‘, aldus de vrouw.

We vinden de vrouw uit het bericht terug via Facebook. Aan de telefoon vertelt ze dat haar vader een hersenbloeding kreeg na een val in het woonzorgcentrum waar hij verbleef. ‘Hij werd naar het ziekenhuis gebracht’, zegt ze, ‘waar hij bij opname een covidtest kreeg en positief testte, maar symptomen had hij niet.’

‘Gezien de ernst van de hersenbloeding en het risico op een nieuwe bloeding was het volgens de neuroloog niet aangewezen om mijn vaders lopende behandeling voor een hartkwaal verder te zetten. Wij konden ons vinden in haar oordeel, ook omdat we wisten dat mijn vader niet verder zou willen indien zijn levenskwaliteit beperkt zou zijn. Vader werd teruggebracht naar het woonzorgcentrum, waar hij enkele dagen later overleed. Coronasymptomen heeft hij nooit gehad.’

‘Het overlijden van mijn vader was overduidelijk het gevolg van die hersenbloeding en van het stopzetten van de behandelingen die hij nodig had voor zijn onderliggende aandoeningen. De behandelende geneesheer in het woonzorgcentrum die het overlijden heeft vastgesteld, wist dat, en toch heeft hij op het overlijdensattest geschreven dat mijn vader overleed aan covid-19’, zegt de vrouw. ‘De directeur van het woonzorgcentrum heeft tijdens een interview in de lokale pers ook nog eens het hoge aantal covid-overlijdens in zijn instelling benadrukt. Dat hebben wij als zeer kwetsend ervaren.’

Om privacyredenen kunnen we niet alle elementen in het relaas van de vrouw verifiëren. Wat de arts wist en wat hij op het overlijdensattest heeft geschreven, bijvoorbeeld. Maar kunnen woonzorgcentra ook mensen die niet aan covid-19 sterven registreren als coronaslachtoffers, en zo de coronastatistieken kunstmatig opdrijven, zoals de vrouw laat verstaan?

Geen financieel voordeel

Nogal wat mensen zijn geneigd om te geloven dat woonzorgcentra ‘valse coronadoden’ registreren, zo blijkt vaker uit berichten op sociale media, onder meer omdat ze denken dat woonzorgcentra subsidies krijgen voor covid-overlijdens en er dus belang bij hebben om zoveel mogelijk coronadoden te tellen.

Dat klopt nochtans niet, zoals bleek uit een recente factcheck van Knack.

Ruim geteld

De argwaan ten opzichte van de coronastatistieken heeft misschien ook te maken met het feit dat corona-overlijdens in ons land tijdens de eerste golf een stuk ruimer werden geteld dan in andere landen: in België werd elke dode meegerekend waarvan vermoed werd dat hij of zij corona had. Zo kwam bijna iedereen die in een woonzorgcentrum stierf in de statistieken van de covid-overlijdens terecht, vertelde viroloog Marc Van Ranst al in De Afspraak op 14 april 2020.

De telling van besmettingen en overlijdens in de woonzorgcentra was tijdens de eerste coronagolf dan ook bijzonder moeilijk omdat er te weinig testmateriaal was. Dat bevestigt woordvoerder Joris Moonens van het Agentschap Zorg en Gezondheid vandaag aan Knack: ‘Tijdens de eerste golf kon niet iedereen die symptomen had getest worden. Daardoor telden we in de woonzorgcentra tijdens de eerste golf inderdaad veel “vermoedelijk covid-19”-diagnoses. Die patiënten hadden voor hun overlijden klachten die wezen op covid-19 en werden meegeteld als covid-overlijdens.’

Accurater

Ondertussen gebeuren de tellingen volgens Moonens veel accurater. ‘Sinds de zomer kan iedereen getest worden. Alleen overleden patiënten die positief zijn getest op SARS-CoV-2 worden nu geteld als covid-overlijdens. De vergelijking met de oversterftecijfers leert ons dat de tellingen goed overeenkomen met de realiteit.’

Ook algemeen directeur Griet Robberechts van Woonzorgnet Dijleland, een groep van vier woonzorgcentra, geeft toe dat er in die eerste periode wellicht te veel overlijdens toegewezen zijn aan corona, omdat er te weinig testcapaciteit was. ‘Daarna was dat niet meer het geval’, zegt Robberechts. ‘Wij kunnen nu iedereen testen.’

Beschermingsmaatregelen

Het blijkt moeilijk om de getuigenissen over onterechte covid-overlijdens te checken. Uit de weinige gevallen waarin iemand met de pers wil praten, blijkt één constante: het zou de begrafenisondernemer zijn die de familie meedeelt dat covid-19 als doodsoorzaak werd opgegeven.

‘In principe kent de begrafenisondernemer de doodsoorzaak van de overledene nochtans niet’, zegt uitvaartverzorger Tomas Aerts van Uitvaart Mussche in Gent. ‘Ik vermoed dat die geruchten voortkomen uit misverstanden bij de interpretatie van het overlijdensattest.’

Elk overlijden moet door een arts worden vastgesteld. Daarvoor dient het overlijdensattest – Model III C voor overlijdens van personen vanaf 1 jaar. Dat document telt vier stroken. Strook D bevat de demografische gegevens, die de gemeenteambtenaar moet invullen. Op strook B vult de dokter de datum, het uur en de plaats van overlijden in.

Relevant in deze context zijn strook C en strook A, die allebei door de dokter moeten worden ingevuld.

Op strook C vult de dokter de medische gegevens in, en de doodsoorzaak. Deze strook valt onder het medisch beroepsgeheim en moet, eens ze ingevuld is, in een gesloten enveloppe worden bewaard. De begrafenisondernemer krijgt die gesloten omslag mee bij het ophalen van het lichaam, maar mag hem niet inkijken en moet de enveloppe ongeopend aan de gemeenteambtenaar bezorgen. Ook de familie van de overledene krijgt het document niet te zien.

Op strook A vult de dokter de identificatiegegevens van de overledene in. ‘Maar hier heeft de arts ook de mogelijkheid om een aantal voorzorgsmaatregelen aan te bevelen ter bescherming van de begrafenisondernemer en de nabestaanden, bijvoorbeeld wanneer iemand gestorven is aan een besmettelijke ziekte zoals covid-19’, legt uitvaartverzorger Tomas Aerts uit. ‘In dat geval moet de overledene bijvoorbeeld worden opgehaald in een hermetisch afgesloten lijkwade, mag het lichaam niet meteen worden opgebaard, mag het niet worden geschonken aan de wetenschap of moet het zo snel mogelijk gekist worden.’

Voorzichtigheidsprincipe

‘Sinds het begin van de corona-epidemie moet op de A-strook “covid-19” genoteerd worden als de arts het raadzaam vindt dat de begrafenisondernemer voorzorgen neemt’, zegt Joris Moonens van het Agentschap Zorg en Gezondheid. ‘Zelfs als de patiënt niet aan covid-19 is overleden of positief heeft getest, maar bijvoorbeeld wel in een woonzorgcentrum verbleef waar het coronavirus de ronde deed.’

‘Als de dokter het besmettingsgevaar niet volledig kan uitsluiten, dan past hij of zij het voorzichtigheidsprincipe toe, om de begrafenisondernemer te beschermen’, zegt Aerts. ‘Het is wellicht op dat punt dat er weleens een misverstand optreedt.’

De familie haalt dan mogelijk stroken A en C van het overlijdensattest door elkaar, terwijl ze strook C in principe nooit te zien krijgt. Soms raakt de familie ook in de war omdat sommige begrafenisondernemers een toeslag aanrekenen voor ‘coronamaatregelen’ – dus niet alleen bij covid-overledenen – en dat ook zo vermelden op hun factuur.

‘Ergens zijn die misverstanden te begrijpen’, zegt Tomas Aerts. ‘Een begrafenis is emotioneel zwaar. Als de begrafenisondernemer dan zegt dat een begroeting niet meteen kan omdat het volgens de dokter niet veilig is, dan kan dat hard aankomen en verkeerd worden geïnterpreteerd. Al is het wel onze plicht als begrafenisondernemer om goed aan de familie uit te leggen waarom die maatregelen nodig zijn.’

Registratie

De vrouw uit het Facebookbericht houdt vol dat het in het geval van haar vader niet om een dergelijk misverstand ging.

‘Ik weet dat die strook C in een gesloten enveloppe zit die ook de begrafenisondernemer niet mag zien’ zegt ze. ‘In dit geval had de arts de doodsoorzaak – volgens hem dus covid-19 – en ook de andere ziektes van mijn vader, gewoon bijgeschreven op strook A. Helaas hebben we geen foto van dat document.’

De vrouw is zich ervan bewust dat wat de dokter invulde op strook A geen invloed heeft op de coronastatistieken. ‘Maar als hij die informatie heeft genoteerd op strook A, dan ga ik ervan uit dat hij ook op strook C “covid-19” als doodsoorzaak heeft ingevuld.’

Ook dit deel van de getuigenis kunnen we om privacyredenen niet volledig verifiëren. Maar als de arts ook op strook C ‘covid-19’ als doodsoorzaak zou hebben ingevuld, komt dat dan ook zo rechtstreeks in de statistieken terecht?

‘Nee’, zegt Joris Moonens. ‘De registratie van het aantal covid-overlijdens door Sciensano gebeurt niet op basis van de overlijdensattesten, maar op basis van de verplichte melding door ziekenhuizen, huisartsen en woonzorgcentra.’

‘In overleg met de arts registreert ieder woonzorgcentrum alle overlijdens geanonimiseerd bij het Agentschap Zorg en Gezondheid, via een elektronisch formulier’, zegt Moonens. De cijfers over de covid-overlijdens in het dashboard van Zorg en Gezondheid zijn op die cijfers gebaseerd.

‘Het zijn ook die cijfers die wij bezorgen aan Sciensano, dat daar nog een controle op doet en vergelijkt met de overlijdens die de ziekenhuizen hen bezorgen, om dubbels te vermijden. Zo komen die cijfers in epidemiologische rapporten van Sciensano terecht.’

Door of met

Als het woonzorgcentrum de overlijdens registreert in overleg met de arts, dan is de doodsoorzaak normaal gezien toch dezelfde als op het overlijdensattest? ‘In principe wel’, zegt Griet Robberechts van Woonzorgnet Dijleland. ‘Ik denk ook niet dat er op dit moment nog een overschatting is van het aantal coronadoden. Wij zullen in ieder geval nooit iemand als corona-overledene registreren als die persoon niet positief heeft getest op het virus.’

Moeilijker is het wanneer iemand wél positief is getest. ‘Het vaststellen van de precieze doodsoorzaak is niet altijd evident, omdat het bij ons om kwetsbare mensen gaat die meestal verschillende gezondheidsproblemen hebben. Vaak is covid-19 dan de spreekwoordelijke druppel, die als doodsoorzaak kan worden gezien.’

‘Voor een arts is het in de praktijk vaak moeilijk vast te stellen of iemand sterft door corona of met corona’, zegt professor huisartsgeneeskunde Jan De Lepeleire (KU Leuven). De Lepeleire is voorzitter van de werkgroep coördinerende en raad­gevende artsen (cra’s) in woonzorgcentra en bestuurder in een groep van woonzorgcentra. ‘In woonzorgcentra gebeuren ook overlijdens in het weekend, tijdens wachtdiensten’, vertelt De Lepeleire. ‘Waarop baseer je je dan, als je als dokter van wacht de overleden patiënt niet kent? Op het medisch dossier? Op de medicatie? Op wat de verpleegkundige of zorgkundige zegt? Als iemand van 93 positief heeft getest op covid-19, en enkele dagen later overlijdt, maar ook hartpatiënt is en aan dementie lijdt, is corona dan de doodsoorzaak? Sterf je van of met iets? Dat is een heel moeilijke vraag, ook los van covid-19. Dat gaat evengoed op voor dementie.’