Van ADHD tot oorlog in Oekraïne: herlees onze 12 beste factchecks van 2022

Corona was nog niet geluwd of er opende zich met de oorlog in Oekraïne een nieuw front waar feit en fictie vaak moeilijk te onderscheiden waren. De factcheckers van Knack bleven ook dit jaar trouw aan hun missie: in de complexe realiteit de ware toedracht zoeken achter claims, feitelijke uitspraken en beelden die sommigen geloven en anderen niet. Dat leverde dozijnen checks op van uitspraken en socialemediaposts die het publieke debat sturen en sterke verhalen aanwakkeren, en die het daarom verdienen om op hun waarheidsgehalte gecontroleerd te worden.

Transparantie is daarbij onze leidraad. We geven de redenering en de bronnen van ons onderzoek zo open en volledig mogelijk mee, om uw vertrouwen te verdienen.

Want wie checkt de factcheckers? U, beste lezer.

Veel plezier met de beste Knack-factchecks van het afgelopen jaar.

1. Factcheck: ja, Poetin kreeg verjaardagswensen uit België van mensen met nepgeweren

Gewapende mannen en vrouwen die de Russische president Vladimir Poetin een gelukkige verjaardag wensen. Op zich niets vreemds, mochten de beelden uit Oekraïne komen, maar deze TikTok-video werd opgenomen nabij Namen. Hoewel de video snel offline werd gehaald, kon Knack achterhalen dat een airsoftclub met Russischtalige leden achter de video zat. Airsoft is een spel waarbij oorlogje wordt gespeeld. De wapens zijn dus nep, maar radicalisering is niet ondenkbaar. De federale politie opende een onderzoek.

2. Factcheck: nee, dit is geen Russisch meisje dat als levend schild gebruikt wordt in Marioepol

Bij het begin van de oorlog in Oekraïne doken geregeld beelden op van mensen die aan palen waren vastgebonden. Werden zij gebruikt als menselijk schild? Nee, het blijkt te gaan om een soort publieke schandpalen. Knack kon via gezichtsherkenningssoftware bewijzen dat het in dit geval ging om Roma die werden belaagd door de criminele bende ‘De Jagers’ in Lviv. Kortom, echte wandaden die werden misbruikt voor Russische propagandadoeleinden.

3. Factcheck: ja, dit is een recente foto van een verschroeid lijk nabij Charkiv

Westerse journalisten in Oekraïne hebben beperkte bewegingsruimte: ze gaan en staan alleen waar het Oekraïense leger hen toelaat. Mogelijke wandaden van het leger blijven zo buiten beeld. Toen een foto van een verschroeid lijk viraal ging, kon Knack achterhalen dat het ging om een echte foto van een Russische soldaat, van wie het lijk onrespectvol werd behandeld door de Oekraïners. Bewijs van marteling vonden we in dit geval niet. Online onderzoek is krachtig, maar alleen een autopsie kan uitsluitsel bieden.

4. Factcheck: nee, deze foto toont geen Russische generaal-majoor

Voor betrouwbaar nieuws moet je niet bij de Britse tabloids zijn, bevestigde deze factcheck nog maar eens. Onder meer The Daily Mirror en The Sun schreven dat Poetin de corpulente generaal-majoor Pavel uit zijn pensioen zou hebben teruggeroepen om te gaan vechten in Oekraïne. Alleen blijkt de man een gepensioneerde grenswacht te zijn, die in de Oezbeekse stad Jizzax woont. Dat zochten Knack en de VRT uit via online onderzoek. Afgaande op zijn sociale media geniet de man in het gezelschap van zijn kleinkinderen van zijn welverdiende pensioen en waagt hij zich nu en dan graag aan een kookpartij.

5. Factcheck: deze foto van een boerenprotest toont een filmscène

Woedend over het stikstofbeleid van hun regering toonden de Nederlandse boeren zich dit jaar van hun meest activistische kant. Die strijd werd niet alleen op straat geleverd, maar ook op sociale media. Een van de posts die viraal ging was een foto, zogezegd genomen tijdens een boerenprotest, waarin mannen in maatpak met mest besproeid worden. Tot groot jolijt van socialemediagebruikers valt er op de mestkar de leuze ‘Tot de schijt ons doodt’ te lezen. Alleen bleek de foto een shot te zijn uit de Nederlandse film Leve Boerenliefde.

6. Factcheck: Zwitserse affiche die oproept tot verklikken van medeburgers is niet echt maar gefotoshopt

Elke crisis is een opportuniteit, dat beseffen complotdenkers maar al te goed. De Europese energiecrisis vormt dan ook een populaire nieuwe voedingsbodem voor complottheorieën. Getuige daarvan deze reclamecampagne, zogezegd opgezet door het Zwitserse departement voor Energie. Daarin worden Zwitserse burgers opgeroepen om medeburgers te verklikken die hun huis boven de negentien graden verwarmen. Maar dat klopt niet. De afbeelding bleek een samenraapsel van stockfoto’s en overheidslogo’s, wat voor velen in een erg geloofwaardige poster resulteerde.

7. Factcheck: nee, migratie naar België bestaat niet voor 60 procent uit gezinshereniging

In een dubbelinterview met Tom Van Grieken (Vlaams Belang) en Theo Francken (N-VA) beweert die laatste dat 60 procent van de migratiestroom bestaat uit gezinshereniging. Wanneer wij hem met dat opvallende cijfer confronteren, bezorgt Francken ons een passage uit een rapport van Migratiecentrum Myria – een betrouwbare bron –, waarin dat percentage (65 procent zelfs) inderdaad wordt vermeld. Maar wanneer we het volledige rapport lezen, blijkt dat de passage ervóór cruciaal is: het gaat niet om 65 procent van de volledige migratiestroom, maar van een beperkt deel ervan. Een verkeerde interpretatie van correcte cijfers dus.

8. Factcheck: nee, krekels bevatten niet dubbel zoveel eiwitten als rundvlees

Producenten van producten met krekel proberen de markt te veroveren, met allerlei argumenten. Een daarvan – dat krekels dubbel zoveel eiwitten bevatten als rundvlees – blijkt bij de haren gegrepen. Er worden namelijk appelen met peren vergeleken: krekelpoeder versus rauw vlees. Dat laatste bevat relatief gezien veel vocht en dus minder eiwitten. Maar als je krekels en rundvlees in dezelfde vorm vergelijkt – beide rauw of beide gedroogd – bevatten ze soortgelijke hoeveelheden eiwitten.

9. Factcheck: nee, gesuikerde energiedrankjes verhogen de kans op ADHD niet

Een website die het voorbije jaar geregeld de revue passeerde, was ABC Gezondheid. Neem nu de uitspraak dat jongeren die veel gesuikerde energiedrank drinken 66 procent meer kans hebben op ADHD. Die conclusie is veel te kort door de bocht, zo blijkt als we er het originele onderzoek bijnemen. Een van de beperkingen is een klassieker: het risico op omgekeerde causaliteit. De kans bestaat namelijk dat jongeren met symptomen van ADHD sneller naar die drankjes grijpen.

10. Factcheck: geen bewijs dat Oekraïne graandepots in de Donbas in brand heeft gestoken

Sinds het begin van de oorlog in Oekraïne zien we op sociale media zelfverklaarde ‘burgerjournalisten’ verslag uitbrengen. Zo zijn er onder meer de Nederlandse Sonja van den Ende, die met de Russische troepen door Oekraïne trekt, en de Spaans-Russische influencer Liu Sivaya, die berichten ‘vanuit en over de Donbas’ deelt met haar honderdduizenden volgers. Sivaya verklaarde, zonder enig bewijs, dat de Oekraïners zelf graanopslagplaatsen in de Donbas in brand hadden gestoken. Satellietbeelden en professionele nieuwsbronnen vertellen een ander verhaal.

11. Factcheck: nee, coronavaccins maken geen slapende virussen wakker

Al sinds het einde van 2020 publiceert Knack factchecks over de (vermeende) bijwerkingen van de coronavaccins. De claims over die neveneffecten circuleerden voornamelijk op sociale media en alternatieve nieuwssites. Dat een geschorste huisarts in de zomer van 2022 in een paginabreed artikel in de ‘mainstream media’ haar ongefundeerde claims kwijt kon, was nieuw. Knack wist die claims te ontkrachten, op de Knack-website en in het magazine, met de hulp van een vooraanstaand viroloog en een ervaren infectioloog.

12. Factcheck: ja, dit OCMW-document over inkomsten van cliënt is authentiek

In oktober ging een gelekt document viraal waarin het OCMW van Oud-Heverlee de geldbedragen had opgelijst waarop een cliënt met buitenlandse roots recht had. Dat het om een authentiek document ging, was makkelijk te achterhalen. Dat niet alleen het lekken maar ook het verder verspreiden van persoonlijke gegevens een misdrijf is, zoals een privacyspecialist aan Knack uitlegde, was voor sommige lezers nieuwe informatie. In een interview met Knack bracht een armoedespecialist enige nuance in het verhitte debat dat na het uitlekken van het document was ontstaan.