Ontbossing in Amazone zet ook ’s werelds grootste moeraslandschap in brand

Al maanden woeden er branden in de Braziliaanse Pantanal, het grootste draslandgebied ter wereld. Dit jaar zijn er al meer dan 14.000 branden geregistreerd. En het einde is niet in zicht.

2020 is een rampjaar voor de Pantanal. Het gebied, dat in oppervlakte ongeveer vijf keer Nederland omvat, wordt vaak in één adem genoemd met Braziliës andere grote natuurgebied, de Amazone. Dat laatste is echter dichtbegroeid met tropisch regenwoud, terwijl de Pantanal uit moeraslandschap bestaat met uitgestrekte open vlaktes. Dit creëert niet alleen een uitzonderlijk grote biodiversiteit, het maakt de Pantanal ook de perfect plek om wilde dieren te zien. Met als paradepaardje de grootste populatie jaguars ter wereld.

Terwijl het toerisme volledig is ingestort door de coronapandemie, wordt het gebied nu getroffen door de ergste droogte in 47 jaar. Normaal gesproken komt de Pantanal in het regenseizoen tot 80 procent onder water te staan, maar dit jaar blijft de hevige regenval uit. Bosbranden zijn er in mei tot september een natuurlijk verschijnsel door een combinatie van droogte, blikseminslagen en temperaturen van vijftig graden. Onder de gebruikelijke omstandigheden zijn dit soort branden controleerbaar door de vochtigheid en de hoge oevers van de rivieren, maar nu is deze natuurlijke barrière niet aanwezig.

Ironisch genoeg speelt de ontbossing van de Amazone een aanzienlijke rol bij de branden in de Pantanal, stellen wetenschappers als de internationaal erkende Ricardo Galvão. De voortdurende kaalslag van het tropisch regenwoud verstoort het klimaat, waardoor de Amazone droger wordt en regencycli ontregeld raken. Als gevolg blijven in het zuiden van Brazilië en de Pantanal de ‘vliegende rivieren’ uit. Dit zijn grote hoeveelheden waterdamp uit de Amazone, die zich via de lucht transporteren en van groot belang zijn voor het waterpeil in de Pantanal.

Machtige veehouders

95 procent van het land in de Pantanal, is in handen van particulieren. Anders gezegd, slechts 5 procent behoort tot een natuurreservaat. Voornamelijk rijke grootgrondbezitters beschikken over enorme stukken land waarop zij massale veeboerderijen houden. Velen van hen laten op jaarlijkse basis stukken moerasland afbranden om vruchtbare grond te winnen voor de veeteelt. In de natte periode is dit, met strikte licenties, toegestaan. In de droge periode niet.

In de ondoordringbare en vrijwel onbewoonde Pantanal staan machtige veehouders erom bekend zich weinig van regelgeving aan te trekken. Bovendien voelen ze zich gedekt door president Jair Bolsnaro’s afkeurende houding jegens natuurbehoud, wat onder andere leidde tot verminderde controles. Als gevolg daarvan is het aantal aangestoken branden in de droge periode uit de hand gelopen.

Ook voor bewoners is het moeilijk te controleren. ‘Op sommige van die megaboerderijen staat dag en nacht beveiliging buiten, je komt er niet binnen en niemand weet wat daar gebeurt’, weet Abbie Martin, oprichtster van het Jaguar Identification Project, dat het gedrag van jaguars bestudeert. Bovendien geldt in de Pantanal ‘de wet van de stilte’, legt Lawrence Wahba uit, een natuurfilmmaker uit het gebied. In ’s werelds grootste moeraslandschap is het niet veilig om te praten met buitenstaanders over onrechtmatigheden.

Bolsonaro lacht

President Bolsonaro schenkt weinig aandacht aan de branden in de Pantanal. Toen astronauten het vuur in de Pantanal registreerden vanuit hun spaceshuttles, antwoordde Bolsonaro dat dit om ‘kampvuren’ moest gaan. Afgelopen week liet hij een bulderende lach horen toen een jong meisje hem tijdens een persconferentie vroeg naar de branden. Een serieus antwoord bleef uit.

De branden in zowel de Pantanal als de Amazone triggeren Bolsonaro’s diepe haat voor ngo’s. Zo beweert hij dat milieuorganisaties het vuur zelf aansteken, juist om hem er vervolgens van te beschuldigen en om er zelf geld mee binnen te slepen. Afgelopen week ging hij door het lint tijdens een live sessie op social media: ‘Het lukt me maar niet om ze te breken, deze kanker die ngo’s heet’, spuwt hij, doelend op milieuorganisaties die hem verantwoordelijk houden voor branden in de Amazone.

Ook Ricardo Salles, de Braziliaanse minister van milieu, heeft geen schone handen als het om natuurbehoud gaat. In mei kwamen opnames vrij waarin hij de coronapandemie ‘een kans’ noemt om ongemerkt de strenge milieuwetgeving te versoepelen. Inmiddels zijn de eerste wetten aangepast, zonder langs het congres te gaan.

Regenwouden bewust vernietigen

Lawrence Wahba, regisseur van zeven natuurfilms in de Pantanal en tv-presentator, heeft veel contacten bij milieu-instanties, ook buiten Brazilië. Zo ziet hij het verschil met AGIF, een overheidsorgaan in Portugal, speciaal opgericht ter preventie van bosbranden. ‘Daar is 264 miljoen euro voor beschikbaar en staan er 12.000 vrijwilligers klaar. En in Brazilië? Hier is amper geld, geen speciale instantie en maar 3000 vrijwilligers. En dat voor een land dat 94 keer groter is’, stelt Wahba.

Wahba komt met nog een verontrustend voorbeeld. Eind augustus belt hij rond tien uur ’s avonds kolonel Homero, hoofd van het ICMBio, een overheidsinstantie verantwoordelijk voor bescherming van de tropische regenwouden. Hij licht Homero in over branden in Piqueri, een gebied dichtbij het nationaal park van de Pantanal. Die onderneemt direct actie: ‘Een dag later stuurde de kolonel om zes uur ’s ochtends al een helikopter het gebied in met militairen die de lokale brandweer kwamen ondersteunen’, vertelt Wahba.

Diezelfde week wordt kolonel Homero ontslagen door minister Salles die het oneens is met Homero’s aanpak in de Pantanal. ‘Niemand begrijpt waarom. We hebben het gevoel dat Bolsonaro’s regering de boel hier bewust wil afbranden’, stelt Wahba, maar het is moeilijk te bewijzen.

Oud-minister van milieu, Marina Silva, onderstreept dit gevoel. In een gesprek op social media laat zij zich ontvallen dat minister Salles in opdracht van Bolsonaro de regenwouden in Brazilië moet vernietigen.

Jaguar met verbrande poten

Momenteel hebben de branden 15 procent van de Pantanal verwoest. Martin, van het Jaguar Identification Project, verbaast zich over de minimale aandacht voor de natuurramp. ‘Van de Braziliaanse regering verwachten we niks. Maar zelfs Unesco laat niet van zich horen, terwijl de Pantanal op de werelderfgoedlijst staat. En waar blijft de rest van de internationale gemeenschap, die wel helpt bij de branden in de Amazone en Australië?’

Tijd om daarop te wachten is er niet, dus neemt Martin het heft in eigen hand. Ze heeft het Pantanal Relief Fund opgericht. Met de 30.000 dollar die inmiddels is opgehaald, ondersteunt dit fonds vrijwillige brandweerlieden met materiaal en transport. Ook deelt Martin voedselpakketten aan families uit en doneert ze geld aan de opvang van gewonde dieren.

Want de dieren worden het hardst getroffen in het zo biodiverse gebied. Eduarda Fernandes, gids en bewoonster van de Pantanal, heeft haar ecolodge voor vakantiegangers inmiddels ingericht als dierenopvang, waar onder andere jaguars worden geholpen. Zo vertelt Fernandes over een jaguar die zich in de schuur van de buren had verstopt met verbrande poten.

Ook Martin maakt zich zorgen over de jaguars, zeker nu de branden hij het natuurpark aankomen. ‘De jaguar is een bedreigde diersoort. Het ging juist beter met hun aantallen, maar nu kunnen ze geen kant meer op’.

Maar het gaat niet alleen om de jaguar, de Pantanal is ook het thuis van duizenden andere zeldzame dieren. Een opvangcentrum voor de bedreigde blauwe papegaai ging al in vlammen op.

Is er nog hoop? ‘Ik heb kinderen, ik moet wel hoop houden’, zegt Wahba. Het enige dat hem positief stemt is de vrijwillige inzet van duizenden mensen. ‘Gidsen, sommige boeren, ngo’s, allemaal werken we dag en nacht samen om het vuur te verslaan. Dat is mooi om te zien, de saamhorigheid van positieve mensen.’

Als de regen straks komt

Áls de regen straks komt en de vuren doven, zal een volgend probleem zich aandienen, voorziet Fernandes. ‘De regen zal veel verbrande troep die rivieren insleuren en zo het water vervuilen. Dit kan nog eens veel dieren het leven kosten. Het hele ecosysteem zal worden aangetast. De nasleep van deze ongekend grote branden zal gigantisch zijn’, aldus Fernandes.