Na het referendum: ‘De Catalaanse regering wist maar al te goed dat dit zou gebeuren’

Na een bewogen referendum zitten de Spaanse en Catalaanse regering in een totale patstelling. Europa twijfelt en houdt zich op de vlakte. ‘Er dreigt een juridisch vacuüm.’

‘Vandaag heeft Catalonië zijn soevereiniteit en respect verdiend.’ De Catalaanse minister-president Carles Puigdemont zag afgelopen zondagavond zijn politieke levenswerk verwezenlijkt. In een gecontesteerd referendum sprak 90 procent van de kiezers zich uit vóór Catalaanse onafhankelijkheid. Hoewel amper 42 procent van de Catalaanse kiesgerechtigden een stem uitbracht, willen de separatisten nu zo snel mogelijk een onafhankelijke staat uitbouwen. De Spaanse premier Mariano Rajoy benadrukte dan weer dat er ‘geen referendum heeft plaatsgevonden’, en dat de Spaanse politie de grondwettelijke orde heeft gehandhaafd.

Over dat laatste valt te redetwisten. Bij veelvuldige schermutselingen tussen Catalaanse activisten en de Spaanse politie vielen bijna 900 gewonden. Via sociale media werden op grote schaal beelden verspreid van de Spaanse Guardia Civil en de Policía Nacional die hardhandig ongewapende burgers met wapenstokken te lijf gaan. Eric Storm, die aan de Universiteit van Leiden de nationalistische bewegingen in Spanje onderzoekt, is allerminst verbaasd over het geweld. ‘De Catalaanse regering wist maar al te goed dat dit zou gebeuren. De Spaanse regering heeft op voorhand duidelijk gezegd dat ze er alles aan zou doen om het referendum te voorkomen.’

‘Dit maakt duidelijk deel uit van de Catalaanse strategie’, legt Storm uit. ‘Als je geen machtsmiddelen hebt, kun je eigenlijk alleen proberen om de sympathie van de internationale publieke opinie achter je te krijgen.’ Het valt niet te ontkennen dat de Catalaanse regering meer gevoel heeft voor internationale pr dan de regering-Rajoy. Een oud vrouwtje dat door Spaanse politieagenten wordt meegesleurd, gewonden op weg naar een medische hulppost die neergemept worden, gemaskerde politieagenten die stembussen meegraaien: het is koren op de molen van de Catalaanse nationalisten, die hun referendum in de markt zetten als een oefening in democratie, dialoog en vreedzaam protest. Het brutale politiegeweld contrasteert met de beelden van een man die onder luid applaus van omstanders gehuld in een Spaanse vlag zijn stem uitbracht. Democratie en pluralisme als basis van de nieuwe Catalaanse staat, luidt de onderliggende boodschap.

Ironisch genoeg kan net het referendum die test niet doorstaan. De beslissing om het referendum uit te schrijven werd in het Catalaanse parlement met een gewone meerderheid goedgekeurd, en niet met een tweederdemeerderheid zoals de Spaanse grondwet dat voorschrijft. De beslissing werd zonder noemenswaardig debat door het parlement gejaagd. Ook de opzet van het referendum was op vele vlakken problematisch: er waren geen kieslijsten en er was geen minimale vereiste opkomst. Het Spaanse Grondwettelijk Hof oordeelde vooraf dat het referendum illegaal was, waardoor nee-stemmers – volgens peilingen tot voor zondag de meerderheid in Catalonië – geen enkele reden hadden om te gaan stemmen. ‘Iedereen met een beetje gezond verstand weet dat dit referendum onvoldoende is voor een legitieme onafhankelijkheid’, zegt Europakenner Steven Van Hecke (KU Leuven). ‘Dit referendum kan voor Madrid en Barcelona hoogstens de basis zijn om te onderhandelen over een echt referendum.’

Niet zomaar bij de EU

De Europese Commissie zit uiterst verveeld met de kwestie. Rijkelijk laat communiceerde de Europese Commissie pas op maandagnamiddag dat ze het onafhankelijkheidsreferendum als illegaal beschouwt. Er kwam een voorzichtige veroordeling van het politiegeweld, al benadrukte de Commissie wel dat het referendum een interne Spaanse aangelegenheid is, waarbij Europa niet bevoegd is om op te treden.

Zowel de Catalaanse als de Spaanse nationalisten vinden dat Europa aan hun kant hoort te staan. De Spaanse regering benadrukt dat Europa een unie van staten is, en dat Spanje voor Europa dus de enige gesprekspartner hoort te zijn. De Catalaanse nationalisten vinden dan weer dat Catalonië nu al deel uitmaakt van de EU, en Europa het recht niet heeft om hen er zomaar uit te gooien. ‘Een onzinnige redenering’, vindt Steven Van Hecke. ‘Het is ondenkbaar dat een land unilateraal kan beslissen om lid te worden van de Europese Unie. Onafhankelijkheid is een politieke kwestie: daarover valt te discussiëren. Maar Europees lidmaatschap verloopt via een vaste procedure, waarbij de lidstaten unaniem hun fiat moeten geven. En het is ondenkbaar dat Spanje er ooit mee akkoord gaat dat een onafhankelijk Catalonië lid wordt van de EU.’

Het is maar de vraag hoelang deze aangelegenheid een binnenlandse kwestie blijft. ‘Als Catalonië echt onafhankelijk wordt, wordt het in eerste instantie een soort derde land’, vervolgt Van Hecke. Van automatisch lidmaatschap van de EU kan geen sprake zijn, benadrukt hij. ‘In principe stapt een regio die onafhankelijk wordt uit alle verdragen. Het is dus niet duidelijk of een onafhankelijk Catalonië nog deel uitmaakt van de Schengenzone.’ Op die manier krijgt een interne Spaanse kwestie al snel Europese proporties. ‘In dat geval dreigt er een juridisch vacuüm te ontstaan’, waarschuwt Van Hecke. ‘Stel dat Catalonië morgen onafhankelijk is en er doet zich een probleem voor met Europese reizigers op de luchthaven van Barcelona. Of stel dat er plotseling grenscontroles worden ingevoerd. Dan zal het niet lang duren voor Brussel de druk opvoert om de partijen bij elkaar te brengen.’

Telefoontje naar Merkel

Als het ooit tot onderhandelingen met Europa zou komen, heeft de Spaanse regering het ontegensprekelijke voordeel dat het vlot toegang heeft tot de Europese cenakels van de macht. De Partido Popular van Rajoy is een steunpilaar van de Europese Volkspartij, de grootste fractie van het Europees Parlement. ‘Mariano Rajoy kan de telefoon opnemen en pakweg naar Angela Merkel, Donald Tusk of Jean-Claude Juncker bellen’, zegt Van Hecke. ‘Carles Puigdemont kan dat niet. Dat is een niet te onderschatten voordeel als het ooit tot onderhandelingen komt.’

Ondanks de internationale kritiek op het hardhandige optreden staat de positie van de Spaanse premier niet onder druk. ‘Binnen de Partido Popular staat iedereen zonder voorbehoud achter hem’, zegt Storm. ‘Zowat alle Spaanse partijen vinden het referendum ongrondwettelijk. Ze zijn kritisch voor de hardhandige manier waarop de regering het referendum tegengaat, maar ze staan wel allemaal achter de beslissing. Bovendien kun je in Spanje enkel een motie van wantrouwen indienen als er een alternatieve premier en meerderheid is. Dat is momenteel onmogelijk. Vooral tussen het linkse Podemos en het liberale Ciudadanos is het water te diep.’

Ironisch genoeg is er toch een onafhankelijkheidsbeweging die Rajoy uit het zadel zou kunnen lichten. Omdat zijn partij geen parlementaire meerderheid heeft, heeft hij de gedoogsteun van de Baskische Nationalistische Partij PNV nodig om de begroting goedgekeurd te krijgen. De PNV is ontstemd door de gebeurtenissen van zondag, en weigert voorlopig elke medewerking. Daardoor komt Rajoy niet aan een wisselmeerderheid om het dringende begrotingsakkoord te sluiten. Al deed PNV-partijleider Iñigo Urkullu afgelopen maandag al een ruimhartige suggestie om tot een vergelijk te komen: een wettelijk referendum over de toekomst van … Baskenland.