Journalist Arjen van Veelen: ‘Ik werd in de VS in no time een racist’

Trump of geen Trump, het gaat slecht met Amerika. De Nederlandse schrijver Arjen van Veelen woonde er twee jaar en schreef er een boek over. ‘De VS vallen uit elkaar. Dat land lijkt meer op Brazilië of Zuid-Afrika dan op Europa.’

‘De Verenigde Staten interesseerden me eigenlijk niet zo’, vertelt Arjen van Veelen. ‘In Nederland ergerde ik me zelfs altijd wat aan de grote aandacht voor Amerika. Wij dénken dat we de VS kennen dankzij series van Netflix.’ De Nederlandse schrijver, journalist en columnist woonde twee jaar in het land. Hij volgde zijn vrouw, de bekende wetenschapster Rosanne Hertzberger, die in Saint Louis (Missouri), onderzoek deed naar zeldzame melkzuurbacteriën. Van Veelen zou er een roman schrijven, Aantekeningen over het verplaatsen van obelisken, dat sinds vorig najaar in de boekhandel ligt. Nu is er ook Amerikanen lopen niet, een bundeling van de artikels die hij tussen 2014 en 2016 voor de website De Correspondent schreef over de VS. Ondanks zijn gebrek aan achtergrondkennis ontpopte Van Veelen zich daar al snel tot een uitstekende observator van een land dat er veel slechter aan toe is dan hij had gedacht.

ARJEN VAN VEELEN: Ik nam aan dat het steeds beter ging met de VS, zeker dankzij president Barack Obama. Ik had in elk geval niet verwacht dat ik zo veel kinderen zou zien bedelen. De helft van Saint Louis was ontwikkelingsgebied. Aan de ene kant van de stad is de levensverwachting lager dan die in Irak, en aan de andere kant leven mensen twintig jaar langer. Eén straat scheidt die twee delen van elkaar.

Ik wist ook wel dat de economische ongelijkheid in de VS groter is dan in Europa, maar in Saint Louis liep ze dus ook helemaal gelijk met huidskleur. Het zijn zwarte Amerikanen die aan de ene kant wonen, de witte Amerikanen aan de andere. Die scheiding komt overal terug. Het is al decennialang verboden in de VS om aparte scholen voor zwarte en blanke leerlingen te organiseren, maar vandaag is de segregatie in het onderwijs minstens even erg als toen de scholen officieel gescheiden waren. Op een stiekeme manier gaat de segregatie gewoon voort, en is ze soms nog gemener dan vroeger. De winst die in de jaren zestig werd behaald, is grotendeels verloren gegaan. Een zwarte president in het Witte Huis heeft daar niets aan kunnen veranderen.

U hoorde nochtans vaak: als een zwarte president kan worden, moet het alle jongens in Saint Louis toch wel lukken om een baantje te vinden.

VAN VEELEN: Ja. Obama wordt gebruikt als een stok om mee te slaan. Vier weken nadat ik naar Saint Louis was verhuisd, braken in de voorstad Ferguson rellen uit. Michael Brown, een zwarte tiener, was gedood door een politiekogel. Er werd in de straten met traangas gespoten op gewone burgers, journalisten werden opgepakt. Ik begreep er helemaal niets van, ook al moest ik er voor Nederlandse nieuwsprogramma’s commentaar bij leveren. (lachje)

Maar het protest dat erop volgde, ging lang niet alleen over het politiegeweld. Het ging over wat ik de erfzonde van de Verenigde Staten noem. Dat land is door blanke mannen ontworpen voor blanke mannen. De Europeanen die het land koloniseerden, hadden het idee dat het maar goed was dat zij daar waren aangekomen om er iets van te maken. Dat leeft nog altijd voort. Thomas Jefferson, een van de architecten van de VS, schreef enkele keren in brieven dat zwarten dommer en lelijker zijn dan blanken. Ik wil vandaag zijn denkbeelden van toen niet moraliseren, maar hij wordt nog altijd geëerd als een held. Is het dan zo vreemd dat zwarten zich tweederangsburgers voelen? Een burgerrechtenbeweging heeft in 2017 nog een negatief reisadvies voor zwarten uitgeschreven voor de staat Missouri: de kans dat ze zouden worden lastiggevallen door de politie of in het uiterste geval zelfs neergeschoten, was te groot. Dat was misschien wat overdreven, maar ik had kennissen die liever niet meereisden naar de conservatiefste delen van het platteland. Ze voelden zich daar absoluut niet veilig.

Een verschil met Europa is dat er in de VS veel openlijker over racisme wordt gesproken en geschreven. Het onderzoek dat ernaar gebeurt, is ook veel uitgebreider.

VAN VEELEN: Klopt. In de VS zijn mensen veel gevoeliger voor taal dan in Europa, en veel botter als het over kogels gaat. Bij politiegeweld komen jaarlijks 1200 mensen om. Dat zijn cijfers van een burgeroorlog. Europeanen zijn onbeleefde horken en gebruiken soms nog woorden die in de VS al heel lang niet meer kunnen, terwijl het in Europa wel beter is om te leven voor minderheden. Waarmee ik niet gezegd wil hebben dat er in Europa geen reële problemen zijn. Ook hier toont onderzoek aan dat racisme en discriminatie bestaan, ook in Nederland heeft politiegeweld al onschuldige slachtoffers gemaakt.

Het verschil tussen zwart en blank is in Europa wel minder uitgesproken.

VAN VEELEN: In Europa is de moslim de vreemdeling die we niet moeten, dat is van alle tijden. Ras is trouwens een mythe. Vroeger waren het de Ieren en de Italianen die in de VS werden gediscrimineerd, zij hoorden er toen echt niet bij. De ideeën over zwart en blank zijn op niets wetenschappelijks gebaseerd, enkel op heel oppervlakkige verschillen.

Zwarten hebben wel een heel eigen cultuur, die deels gebaseerd is op dat gevoel van onderdrukking. Maakt dat de verschillen niet groot?

VAN VEELEN: Dat is zowel positief als negatief. Ze halen er ook een gevoel van trots uit. Maar waarom blijven alle zwarten in Saint Louis aan de ene kant van de straat wonen? Willen ze dan zelf geen succesvoller leven, zoals de mensen aan de andere kant? Historisch gezien zijn zwarten gewoon op achterstand gezet, en worden ze nog altijd tegengewerkt. Dat is dus niet omdat ze dommer zijn of slechtere genen hebben. Of zijn zwarten per se crimineler omdat ze veel vaker in de gevangenis zitten? Nee, hoor. Ze worden gewoon veel vaker opgepakt. Een zwarte die een jointje rookt, kan daarvoor al in de gevangenis terechtkomen. Maar een blanke Amerikaan die een lijn cocaïne snuift, heeft daar veel minder kans op.

Het hoopgevende aan de VS is wel dat het protest er ook heviger is dan in Europa, en zeker in stadjes zoals Saint Louis. Na Ferguson waren de protesten daar zelfs heel heftig. Ik heb de indruk dat er in New York heel veel progressieven wonen die druk bezig zijn met nadenken over wat de juiste benaming is voor een heteroseksuele man, en welke woorden we nog mogen gebruiken. In Saint Louis is het anders: daar staat het water veel mensen aan de lippen. Als je de VS wilt begrijpen, kijk je dus beter naar Saint Louis dan naar New York.

Toen u pas enkele weken in Saint Louis was, schreef u dat u over mensen op straat oordeelde op basis van de huidskleur.

VAN VEELEN:When in Rome, do as the Romans do. Ik werd in de VS in no time een racist, want iedereen waarschuwde me voor zwarten op straat. Dat bleek eigenlijk lariekoek: mensen worden in de overgrote meerderheid van de gevallen neergeschoten door mensen die ze kennen. Mijn vrouw is dus veel gevaarlijker voor mij dan alle zwarten die ik op straat ben tegengekomen. Of het moet zijn dat ik geraakt word door een verdwaalde kogel die niet voor mij bestemd was, dat kan natuurlijk.

Toen Donald Trump verkozen werd, was u alweer terug in Nederland. Nogal wat analisten en commentatoren lijken verblind door de nieuwe president. Bent u blij dat u daarvoor al weg was?

VAN VEELEN: Ik begrijp de Europese obsessie met alles wat Trump doet en tweet niet goed. Hij is slechts de schimmel op een verrot fundament. Zelfs als Trump ooit wordt afgezet, zal het echt niet beter gaan met de VS. Alles waar ik over schrijf, gebeurde al onder Obama. Alle aandacht voor Trump is een rookgordijn dat ons daarvan afleidt, en dat de Democraten er ook van weerhoudt om na te denken over hun eigen fouten. Ik heb Hillary Clinton nog nooit op de gedachte betrapt dat haar verlies weleens aan haarzelf zou kunnen liggen. Links legt de schuld helemaal bij de ander, en begrijpt er dus niets van. Ik zie niet in waarom Donald Trump in 2020 niet opnieuw tot president verkozen zou kunnen worden.

Sinds zijn verkiezing zijn journalisten en academici gefascineerd geraakt door de verliezers van de globalisering. Die zijn meestal blank, terwijl u vooral schrijft over de zwarten die er slecht aan toe zijn.

VAN VEELEN: Trump zei tijdens zijn inauguratie: ‘The forgotten people will be forgotten no longer’, de vergeten mensen zullen niet langer vergeten worden. Hij had het dan niet over de zwarten in de steden, want dat vindt hij tuig. Het zijn de mensen op het platteland, die door de Democraten vergeten werden, voor wie hij het opneemt. De Democratische president Harry Truman werd op het platteland van Missouri geboren. In zijn geboortedorp stemde in 2016 meer dan 80 procent voor Trump. Die mensen voelen zich in de steek gelaten door links, en dat zíjn ze ook echt. Ik heb op het platteland dorpjes gezien waar het leek alsof er een orkaan voorbij was geraasd. In sommige plaatsen was dat ook het geval, maar de stad was niet meer in staat om de schade te herstellen. Ik begrijp dat zulke mensen hun hoop stellen op een multimiljonair die zijn zaakjes goed lijkt te hebben geregeld.

We maken nu een inhaalslag om die mensen aandacht te geven, maar ik vind het nogal potsierlijk en triest hoe vooraanstaande intellectuelen vandaag discussiëren over de vraag: ‘Moeten we het nu hebben over klassenverschillen of over identiteitspolitiek?’ Het grote misverstand is dat we daartussen zouden moeten kiezen. Klasse en kleur zijn innig met elkaar verstrengeld. Als ik íéts heb opgestoken in Saint Louis, dan is het dat wel. Zowel in de binnensteden als op het platteland zie je hetzelfde: dichtgetimmerde ramen, verloederde wijken en problemen met vuurwapengeweld. Die mensen haten elkaar, of ze zijn op z’n minst bang van elkaar. Een partij die dat weet te overbruggen, heeft goud in handen.

Europa heeft een historisch geprivilegieerde relatie met de VS. Zijn de samenlevingen ook vergelijkbaar, of verschillen we te veel?

VAN VEELEN: Dat heeft Trump wel duidelijk gemaakt: de VS zijn echt een ander land. Maar die historische band is er wel. U en ik zitten hier in Rotterdam, de schepen waarmee miljoenen Europeanen naar daar zijn gemigreerd, meerden hier aan. Vandaag lijken de VS meer op ontwikkelingslanden zoals Brazilië en Zuid-Afrika. De verschillen tussen arm en rijk zijn er even groot. De angst voor vuurwapengeweld die ik in Saint Louis voelde, heb ik nog nooit meegemaakt in Europa. Maar Saint Louis is dan ook de moordhoofdstad van de VS.

U moest terugkeren naar Europa omdat het onderzoek van uw vrouw afliep. Waren jullie anders langer gebleven?

VAN VEELEN: Ja. Het leven begon er steeds leuker te worden. Ik mis het avontuur. We zijn eerst weer in Den Haag gaan wonen, en daar gebeurde wel heel weinig. Ik mis het om een halfuurtje de stad uit te rijden en al te kunnen wildkamperen naast een rivier. Als je in Nederland wilt kanoën, moet je 28 vergunningen aanvragen en word je waarschijnlijk nog uit het water gehaald. Die vrijheid is in de VS heel fundamenteel. Niemand hoeft zelfs maar te weten waar je woont, en je kunt ook veel extremere standpunten verdedigen dan hier.

Over wapenbezit, bijvoorbeeld.

VAN VEELEN: Dat is zo. Het wantrouwen tegenover de overheid zit er heel diep in. Amerikanen hebben liever niet dat de staat over een geweldmonopolie bezit. Het is helemaal uit de hand gelopen. Een vriend van mij had, zonder daar een cursus of wat dan ook voor te volgen, een semiautomatisch geweer gekocht. Ik zou doodsbang zijn als ik dat in huis had. De wapenwetgeving zou strenger moeten worden, maar het is ook een probleem van geestelijke gezondheidszorg. Die jongens die hun school binnenlopen met een geweer in handen zitten elkaar ook vaak op internetfora op te jutten. Dat is een vorm van terrorisme.

Hoe ziet u het eindigen met de VS?

VAN VEELEN: Saint Louis was ooit een wereldstad. Dat is verbazingwekkend snel voorbijgegaan. Ik vrees voor de Verenigde Staten hetzelfde. Amerika is al lang niet meer het beloofde land waar jonge studenten naartoe willen, en het is niet meer in staat om in de wereld de rol te spelen die het zichzelf ooit heeft toebedeeld. Nee, de kloven worden almaar groter, en het land zal steeds meer uit elkaar vallen. Gebieden zoals Californië, New York en Texas zullen zich proberen af te scheiden, en Trump zal wel een wet veranderen waardoor hij nog een derde keer verkozen kan worden als president.

Dat zijn wel heel boude voorspellingen.

VAN VEELEN: De VS zijn in enkele decennia een wereldmacht geworden. Dat kan even snel weer voorbij zijn.