‘In tegenstelling tot de Franse heeft de Russische Revolutie haar glans verloren’

Honderd jaar na de Russische Revolutie, verantwoordelijk voor de verdwijning van het tsaristische regime en de oprichting van de Sovjet-Unie, kijkt docent Henk Kern van de Universiteit Leiden naar de reputatie van de revolutie.

‘Dit zijn werkelijk verschrikkelijke tijden, op het scherpst van de snede. Er is veel hoop, maar ook angst en leed. Wie weet worden we bedreigd door een vroege dood. Niettemin ben ik blij te leven in een tijd van zulke grote gebeurtenissen. Wanneer de geschiedenis niet in halfslaap verkeert maar opvliegt als een vogel over ongebaand terrein.’ Aldus de woorden van Anatoli Loenatsjarski, de latere Volkscommissaris van Onderwijs, in een brief aan zijn vrouw op de vooravond van de zogenoemde Grote Socialistische Oktoberevolutie, op 25 oktober 1917 in Petrograd.

De Russische Revolutie sprak enorm tot de verbeelding, zette alles op het spel wat bekend en vertrouwd was, rekende af met de verdorvenheid van de gevestigde orde, en opende onvermoede mogelijkheden voor het bouwen van een nieuwe toekomst. De extatische geestesgesteldheid die hiermee gepaard ging, werd door Lev Trotski in 1917 omschreven als het samenvallen van het hoogste theoretische bewustzijn van de leiders met de scheppende daadkracht van de massa’s. De vereniging van het bewuste met het onbewuste is wat men gewoonlijk inspiratie noemt, zo verkondigde hij. ‘Revolutie is de razende inspiratie der geschiedenis’.

En zelfs de koele en berekende organisator van dit alles, Vladimir Iljitsj Lenin, het revolutionaire brein en de leider van de samenzwering die in oktober 1917 in Rusland de macht overnam, bekende in een persoonlijke ontboezeming aan zijn kameraad Trotski dat het succes van deze machtsgreep met het vooruitzicht van een socialistische revolutie ‘zijn hoofd deed duizelen’.

Hoe ver staat deze beleving van de Russische Revolutie niet af van de huidige voorstelling van zaken in de eenentwintigste eeuw? Welke historische plaats en betekenis wordt aan deze gebeurtenis nog toegeschreven honderd jaar na dato? Welk oordeel velt onze tijd over de wereldverbeteraars van toen?

Anders dan het geval is met de Franse Revolutie, heeft de Russische Revolutie in onze beeldvorming haar glans verloren. In het Grote Verhaal van de geschiedenis van de mensheid staat de Franse Revolutie van 1789 met haar Verklaring van de Rechten van de Mens en Burger en de invoering van een constitutioneel en representatief politiek bewind recht overeind als een mijlpaal op weg naar vrijheid en democratie. Terwijl de Russische Revolutie, die naar eigen zeggen beoogde de Franse te voltooien en te overtreffen door echte vrijheid, gelijkheid en broederschap te vestigen voor het hele volk in plaats van enkel voor de bevoorrechte bourgeoisie, nu heeft afgedaan als een bizar fiasco.

DDe Oktoberrevolutie was immers een brutale machtsgreep gepleegd door fanatici, wat wel moest uitmonden in burgeroorlog, dictatuur en bloedvergieten, en waarmee een utopisch experiment van social engeneering begon dat gedoemd was tot mislukking.

Wellicht is achteraf gezien de Russische Revolutie niets anders geweest dan een tragische en nodeloze vergissing, aldus de huidige tendens in Russische speelfilms, westerse geschiedenisboeken en opiniestukken in de media. Waar het in de revolutie eigenlijk om ging, en waar dit eventueel ook goed voor was, is hiermee voor het tegenwoordige publiek geheel onduidelijk en zelfs onbegrijpelijk geworden.

Hoe anders was dit gedurende een groot deel van de twintigste eeuw. De Russische Revolutie van 1917 had een vaste plaats ingenomen in de historische canon als een tijdperkbepalende gebeurtenis. Zij schiep in de Sovjet-Unie een nieuw en politiek en maatschappelijk alternatief van socialisme dat op wereldwijde schaal een uitdaging belichaamde van de gevestigde liberaal-kapitalistische orde in het Westen.

In de ogen van marxisten en hun socialistische sympathisanten was dit een stap voorwaarts naar een hoger stadium van rationeel en menswaardig leven voor de hele mensheid. Hun liberale en conservatieve tegenstanders zagen juist in deze revolutie een serieuze bedreiging van de menselijke vrijheid die uit was op totalitaire wereldoverheersing.

Maar beide kampen waren het erover eens dat de geschiedenis van de twintigste eeuw in het teken stond van de tweestrijd tussen de twee werelden van tegengestelde ideologieën en maatschappijsystemen waarvan de Russische Revolutie er één van was. En elk probeerde in de onderlinge competitie het beste in zichzelf naar voren te halen.

Dit tijdperk is nu voorgoed voorbij. Het begon er al mee dat vanaf eind jaren zestig aan beide zijden de twijfel toesloeg in het eigen gelijk. Historisch onderzoek en kritische zelfreflectie leidden tot meer nuance en relativering in het beeld van waar de Russische Revolutie voor stond.

Links onderkende de stalinistische misdaden en de weerbarstige systeemfouten die er mede uit waren voortgekomen. Rechts onderkende de moderniserende, emancipatorische en zelfs hervormende krachten die ondanks de politieke dictatuur konden doorwerken in de sovjetmaatschappij. De witte en zwarte legendes over de revolutie maakten zo plaats voor een gecompliceerder en meerduidiger geschiedverhaal.

Het uiteenvallen van de Sovjet-Unie in 1991 en de ondergang van het wereldcommunisme betekenden het definitief einde van de oude zekerheden en identificaties. Hoe zouden de Russen nu nog trots kunnen zijn op hun eigen revolutie? Zij worstelen met de herinnering en herdenking van 1917. De mensen betreuren de slachtoffers en de hoge prijs van politiek geweld, maar hebben ook ontzag voor de titanische inspanningen van hun sovjetvoorouders. De regering doet er maar het zwijgen toe.

En hoe kunnen ook wij met ogen van buitenstaanders nog vat krijgen op de Russische Revolutie? Historici doen steeds meer verfijnd en geavanceerd onderzoek naar 1917 waarin de Russische Revolutie zich lijkt op te lossen in een verlengde Eerste Wereldoorlog, in regionale dislocaties, in culturele misverstanden tussen verschillende sociale groepen, in nationale bewegingen en internationale intriges, en in een massale orgie van geweld.

De stuwende kracht in deze revolutie van ideologie, klassenstrijd en utopie past niet meer in ons westers referentiekader. De hele affaire is daardoor onbevattelijk geworden, of zelfs verwerpelijk. We weten meer en begrijpen minder.

De recente hausse aan boeken, films, tentoonstellingen en andere evenementen ter gelegenheid van de honderdste verjaardag van de Russische Revolutie drukt daarom vooral afstand en vervreemding uit. Hoe geraffineerd onze eigentijdse redeneringen en verklaringen ook mogen zijn, we zullen hierin tevergeefs zoeken naar innerlijk begrip voor de passies van toen. De enige manier om ons te kunnen verplaatsen in de mensen die in 1917 deze revolutie maakten en ondergingen, is terugkeren naar de bron. Met de stemmen uit het verleden, zoals zij bijvoorbeeld zijn terug te lezen in egodocumenten op de bijzondere Russische memory site Project 1917, kunnen we ons alsnog een voorstelling maken van de overweldigende wereld van de Russische Revolutie, en recht doen aan haar herinnering.