Hoe Poetin revanche neemt op de geschiedenis

In 2000 kwam Vladimir Poetin abrupt aan de macht in Rusland, als opvolger en vertrouweling van de compleet uitgeleefde Boris Jeltsin. Voormalig NRC-correspondent Hubert Smeets maakt een vlijmscherpe analyse van de nieuwe tsaar: ‘Ook millennials snakken naar de wedergeboorte van het imperium.’

“De Russen herinneren zich Leonid Brezjnev, de laatste bewindvoerder van de Sovjet-stabiliteit, als de leider van de dementerende gerontocratie in het Politbureau. De tijd van de fatale economische stagnatie. Na enkele andere hoogbejaarde tussenfiguren, neemt Michail Gorbatsjov in 1985 het roer over. In onze ogen een weldenker, maar de Russen zien hem vooral als een ouwehoer die zijn kletskoek verkoopt met een te zachte g – zoals de Zuid-Limburgers bij ons doen. En ze voelen zich daarna vernederd door de smoezelige optredens op het wereldtoneel van de dronkaard Boris Jeltsin. Nee, die jonge, energieke Poetin die in zijn bloot bovenlijf op een paard rijdt en allerlei andere machostunts uithaalt, biedt hen dan weer wel een vernieuwd zelfbewustzijn.”

“Poetin krijgt veel in de schoot geworpen. Hij moet verrassend weinig planmatig bijsturen om zijn almacht te verwezenlijken. De nieuwe grondwet van Jeltsin van 1993 is hem op het lijf geschreven. Jeltsin maakt van het parlement een tandeloze tijger en hij ruimt in zijn grondwet geen plaats meer in voor een vicepresident. Onder Jeltsin leeft grote angst voor het verder uit elkaar vallen van Rusland, zoals al in 1991 gebeurt met de Sovjet-Unie. Met zijn autoritaire grondwet probeert Jeltsin terrein te heroveren op de lokale machthebbers die heer en meester spelen over regio’s zo groot als Nederland of België.”

DE VERTICALE MACHT

“Onder Poetin wordt de president als vanzelf het opperste symbool van de staat. Een van de weinige zaken die hij wel meteen aanpakt, is de herovering van de strategische rijkdommen van zijn land – die ten tijde van het ‘wilde kapitalisme’ onder Jeltsin in handen vallen van de oligarchen, de nieuwe rijken die uit het niets komen opduiken.”

“Michail Chodorkovski, de allerrijkste oligarch, haalt hij in 2003 onderuit zodra de kans zich aandient. Door hem jarenlang op te sluiten, stelt hij Chodorkovski tot afschrikwekkend voorbeeld voor de andere oligarchen die hij knecht in neofeodale gehoorzaamheid. Hij centraliseert de macht verticaal: top down. Waarbij hij telkens behendig gebruik maakt van de kansen die zich aandienden. De lokale democratie legt hij aan banden na de dramatische gijzeling van schoolkinderen in Beslan (Noord-Ossetië) in 2004. Sindsdien worden de meeste burgemeesters en andere lokale machthebbers niet meer verkozen, maar benoemd vanuit het centrum. Waardoor hij meteen ook meer greep krijgt op de senaat omdat die wordt samengesteld vanuit de regio’s.”

“Bij zijn aantreden herstelt hij een andere Russische traditie: bouwen op een netwerk van loyale vrienden. Hij omringt zich vrijwel uitsluitend met vertrouwelingen en partners uit zijn tijd als plaatsvervanger van Anatoli Sobtsjak, de toenmalige burgemeester van Sint-Petersburg. Zijn vertrouwelingen vervangen waar nodig de Jeltsin-oligarchen. In Rusland genereert macht als vanzelfsprekend geld – een groot verschil met Amerika waar geld uiteindelijk tot politieke macht leidt, zie maar naar Donald Trump.”

IN AANVARING MET EUROPA

“Wat is het zelfbeeld van Poetin? Dat van de vozjd, de leider van een 1000-jarig christelijk imperium. Poetin omschrijft het uiteenvallen van de Sovjet-Unie in 1991 als een “geopolitieke ramp”. Daardoor leven vele tientallen miljoenen Russisch sprekenden buiten de grenzen van de Russische Federatie. Volgens Poetin leven ze nog wel binnen Roesski Mir, de ‘Russische wereld’.”

“Poetin ziet het als zijn missie om Roesski Mir te herenigen onder één centraal gezag. Hij wordt daarin volledig gevolgd door zijn onderdanen die de ondergang van de Sovjet-Unie nooit verteren. Ook de millennials, de dertigers, snakken naar de wedergeboorte van het imperium. De jongeren zeggen openlijk dat wat er hen overkomt tussen 1991 en 2014, wanneer Poetin de Krim annexeert, een spijtige uitzondering moet blijven. Vandaar de titel van mijn boek, De wraak van Poetin. Het Poetinisme komt neer op het revanche nemen op de val van de Sovjet-Unie, op die volgens hem onrechtvaardige vergissing van de geschiedenis.”

“Vanzelfsprekend komt hij zodoende in aanvaring met Europa. Hij ziet Rusland als een zelfstandige culturele en politiek-militaire grootmacht en binnen dat beeld is geen plaats voor een enthousiasmerende Europese Unie. Europa als eenheid heeft trouwens nooit bestaan in het Russische politieke denken – of hooguit gedurende korte periodes zoals onder Gorbatsjov. Voor de tsaren is Europa nooit meer dan een speelbal. Speelt Rusland de eerste of de laatste viool in het Europees orkest, is voor de tsaren de enige vraag van belang. Poetin past, anders dan Gorbatsjov, in het naar binnen gekeerde autarkische denken van de tsaren.”

“Maar Europa evolueert van speelbal tot autonome speler. Wanneer de Sovjet-Unie in 1991 ophoudt te bestaan, ligt de grens van het politiek-economische Europa nog aan de Elbe. Maar sindsdien schuift die grens alsmaar dramatischer op in de richting van Rusland. Zelfs de vroegere Baltische vazallen zijn nu EU-lidstaten, en in 2014 worden er zelfs associatieverdragen gesloten met Oekraïne, Moldavië en Georgië. Waardoor de EU Rusland dreigt in te sluiten.”

“Door de EU-uitbreiding is de rol van Rusland in het Europees orkest vrijwel uitgespeeld. Vóór de uitbreiding is de Unie niet meer dan een gemeenschappelijke markt waarin Moskou zijn olie, gas en andere grondstoffen kwijt kan. Maar sindsdien is Europa een politiek-culturele factor van grote, dreigende betekenis. Des te meer omdat parallel aan de uitbreiding van de Unie ook de NAVO opschuift naar het oosten. De toetreding van de Baltische landen wordt al ervaren als zwaar politiek gezichtsverlies, maar de mogelijke associatie van Oekraïne, en in mindere mate van Moldavië en Georgië, betekent zelfs een wezenlijk handelsverlies.”

“Wat ook zwaar meespeelt bij Poetin is TTIP, het vrijhandelsakkoord in wording tussen de EU en de Verenigde Staten. Met Trump als VS-president is TTIP weer helemaal een open vraag – maar als die gemeenschappelijke Atlantische markt, van Los Angeles tot in Charkov (Oekraine) een feit wordt, zal Rusland daar alleen nog maar genadebrood eten. Het associatieverdrag met Oekraïne wordt ons Europeanen voorgesteld als een zuiver technisch handelsverdrag – maar Oekraïne is voor de Russen een van hun belangrijkste afzetmarkten, en die onmisbare partner dreigt met een hinkstap sprong in de TTIP-zone terecht te komen. De Russische producten voldoen dan niet meer aan de Europese normen, en wat later evenmin aan de TTIP-normen. Bijgevolg wordt TTIP een nog grotere bedreiging dan de EU.”

“Poetin kijkt naar Europa als een continent waarin de Amerikanen een fremdkörper moeten blijven. Veel Russen zijn, anders dan veel Oekraïners, (nog) niet onderhevig aan de soft power, de verleidelijke uitstraling van Europa. Als Rus droom je vooral de Amerikaanse droom. En daarom is Amerika voor Poetin de allereerste bedreiging die hij de pas moet afsnijden.”

ONDERGANG VAN HET AVONDLAND

“Zijn ervaringen op de Navo-top in Boekarest van 2008 en de wereldwijde financiële crisis van 2009 vormen een keerpunt. Dan draait hij een knop in zijn hoofd om. In Boekarest stellen de Amerikanen voor om Oekraïne en Georgië op te nemen in de NAVO. Poetin spreekt er harde taal tegen president George W. Bush. De toetreding wordt voor onbepaalde tijd verdaagd. Poetin hangt sindsdien het beeld op van “als je met de vuist stevig op tafel slaat, schrikken ze in Berlijn en Parijs terug en spelen wij de Navo uit elkaar”. Hij pepert die boodschap enkele maanden nog wat harder in met zijn vijfdaagse oorlog tegen Georgië: “NAVO, hou je afzijdig van conflicten aan onze grenzen.”

“Rusland herstelt zich verrassend snel van de wereldwijde financiële crisis, al in 2009-2010, met dank aan de oliebronnen. De Europese Unie blijft veel langer aanmodderen. Russische topeconomen zeggen mij dat Poetin daaruit kracht put. Hij gelooft sindsdien dat Rusland draait op een dynamische overlevingscultuur terwijl het ‘mislukte’ Europa als economische motor een aflopende zaak wordt. Bij zijn eerste verkiezing in 2000 belooft hij dat hij de economie minder afhankelijk zal maken van de uitvoer van grondstoffen. In zijn eerste twee ambtstermijnen is hij daartoe politiek nog niet in staat. Maar waarom zet hij de beloofde stap naar een hoogwaardiger economie niet in 2009-2010, wanneer zijn binnenlandse en buitenlandse tegenstanders op apegapen liggen? Volgens mijn bronnen in Moskou acht hij zich voortaan superieur aan Europa. Sindsdien permitteert hij zich steeds vaker denigrerende kritiek op de seculiere, decadente Europese cultuur met onze niet-traditionele seksuele praktijken, enzovoort. Hij doet dat in samenspraak met de Orthodoxe Kerk, die opnieuw een bepalende cultureel-ideologische rol speelt. Poetin gelooft dat ons Avondland onvermijdelijk zal ondergaan.”

HET NIEUWE ‘MONGOOLSE DENKEN’

“In Rusland leven er drie filosofisch-ideologische scholen naast elkaar. Een kleine groep intelligentsia van ‘westerlingen’ droomt van een sociaaleconomische markteconomie. De ‘slavofielen’ steunen op de herwonnen invloed van de Orthodoxe Kerk. De ‘Euro-Aziatische stroming’ koppelt de Byzantijnse identiteit aan het ‘Mongoolse denken’. De overheersing van de Mongolen – de kleinzoon van Dzjengis Khan, Batu Khan, brandschat in de 13de eeuw het toenmalige Russische rijk – vestigt ginder de diversiteit: een veelvolkerenstaat wat wij sinds amper enkele decennia kennen als een multiculturele samenleving. Met dit verschil dat de diversiteit in het ‘Euro-Aziatische denken’ onderdak zoekt in een uitgesproken autoritaire staat. Onder Poetin begint die autocratische ‘Euro-Aziatische school’ aan een nieuw leven.”

“Er zit een imperiale naast een orthodox-sociale kant aan het poetinisme. Sociaal, want de Orthodoxe Kerk hecht groot belang aan solidariteit binnen de gelovige gemeenschap. Hun aalmoezen aan andere gelovigen steken fors uit boven wat wij in de schaal van de kerk gooien. Er leeft ook solidariteit onder buren of onder collega’s. Maar het klopt dat er ginder geen middenklasse bestaat die wordt gedreven door wat wij vooruitgangsdenken noemen.”

“Hoewel Rusland fantastisch veel hoogopgeleide mensen telt, misschien wel meer dan bij ons, ervaren zij geen behoefte aan wat bij ons het publiek domein heet: een ruimte waarbinnen de burgers de solidariteit rechtvaardig structureren. Want wat is rechtvaardig? Als een bepaalde wet bij ons als onrechtvaardig wordt bevonden, ontstaat daarover discussie in het publieke domein. Niet zo in Rusland. De onderdaan is ginder nooit de wetgever – en daar zit ook een voordeel aan vast: de onderdaan hoeft zich ook nooit maatschappelijk verantwoordelijk te voelen. Als de wet je niet bevalt, kan je hem negeren – wat veel Russen effectief doen. Of hem ondermijnen – en als je pech hebt, beland je in de gevangenis.”

ONVREDE, MAAR NIET OP STRAAT

“Poetin sluit bij zijn aantreden een informeel sociaal pact af met de bevolking waarin hij garandeert dat hij de verschrikkelijke verpaupering onder het wilde kapitalisme van Jeltsin zal terugschroeven naar een meer aanvaardbaar welzijnsniveau. De olie-inkomsten waarborgen het pact lange tijd. Maar in de laatste maanden valt mij en mijn Russische vrouw op hoe er ginder wijdverbreide sociaaleconomische onvrede groeit. De populariteit van de president is nog steeds torenhoog – maar de score van zijn premier, Dmitri Medvedev, is onder de helft gezakt. Dat is altijd zo in Rusland: de president wordt bedankt voor wat goed gaat, en de premier wordt afgestraft voor wat er fout loopt. Maar nu zie je voor het eerst dat ook de president stilaan wordt afgerekend op de verslechterde gang van zaken. Dat heeft uiteraard vooral te maken met de gedaalde olieprijs.”

“Op dit moment kristalliseert de sociale onvrede zich nog niet uit tot een echte bedreiging. Eerdere golven van onvrede blijven ook zonder gevolgen. Zie bijvoorbeeld het serieus protest van gedeporteerde buurtbewoners tegen de sanering van hun uitgewoonde sociale stadswijken – dat protest sterft een stille dood. Als de regering plots veel hogere tarieven heft op de invoer van tweedehandse auto’s, om de eigen auto-industrie bij te springen, worden er meteen wegen geblokkeerd want tweedehands is een belangrijke factor op de automarkt. De start van een nieuwe massabeweging? Blijkbaar niet. De vrachtwagenchauffeurs protesteren even hevig maar ook weer kortstondig tegen de invoering van een Russische versie van de kilometerheffing. Want ze snappen goed dat ze dubbel getild worden: de staat verdient geld aan hun zware arbeid, terwijl de oligarch die het apparaat ontwikkelt voor hun cabines – een persoonlijke vriend van Poetin – hen evengoed centen afsnoept. Het komt erop neer dat er veel arbeidersverzet leeft op de werkvloer, maar altijd versnipperd en geïsoleerd want er bestaat bijvoorbeeld geen vrije vakbeweging die het verzet kanaliseert.”

“Onvrede leidt er, voorlopig, alleen maar toe dat de mensen zich steeds verder in zichzelf terugtrekken. De desillusie leidt niet tot oproer op straat, maar de mensen gaan meer en meer hun eigen leven leiden, zo van: zoek het zelf maar uit en dan horen wij het wel. De officiële opkomst bij de laatste verkiezingen lag onder de helft. In Moskou en Sint-Petersburg zelfs onder 33 procent. Dat kan Poetin zich eigenlijk niet permitteren want hij heeft meer participatie nodig om zijn macht te blijven legitimeren.”

CORRUPTIE IS OVERAL

“Macht is nog steeds de conditio sine qua non voor het verwerven van rijkdom. Dus, hoeveel steekt Poetin zelf op zak? Volgens sommigen al 200 miljard dollar – andere bronnen hebben het over 40 miljard. In het denken van de vozjd, de leider. De scheiding der machten is in de praktijk weinig ontwikkeld in Rusland. Poetin ziet zijn handelen als het normaal management van een besloten vennootschap, in dit geval de Russische staat. Hij stamt uit de KGB, en dat is naast een spionagedienst ook een bedrijf dat al sinds de jaren 80 bezig is met het opzetten van firma’s buiten Rusland om publieke goederen ten eigen bate aan te wenden.”

“Ook na het uiteenvallen van de Sovjet-Unie is een geheim agent iemand die overdag een staatsfunctie vervult en na zijn uren voor zichzelf werkt. Hij stamt uit die traditie. Als manusje-van-alles van de burgemeester van Sint-Petersburg verhandelt hij volop grondstoffen, zogezegd om voedsel te kopen voor de hongerlijders in de stad. In tijden van chaos en onzekerheid zet iedere machthebber werkingsmiddelen voor later opzij. Hij en zijn kompanen vinden dat eigenlijk geen corruptie.”

“Meedogenloos en hardvochtig vindt hij zichzelf ook al niet. Inderdaad, er gaan onder Poetin soms opposanten voor de bijl, vooral journalisten. Maar tot de moord op Boris Nemtsov, op 27 februari 2015, geldt er een ongeschreven regel dat wie vreedzaam oppositie voert, uiteraard nooit succes zal kennen maar ook niet moet vrezen voor zijn leven. De voor Poetin veel gevaarlijkere activist Aleksej Navalny wordt bijvoorbeeld nooit in de gevangenis gestopt – zijn broer wel, bij wijze van intimidatie. De moord op Nemtsov betekent een breuk met die heimelijke afspraak. Want Nemtsov is ondanks zijn kritiek op de Russische interventies in Oekraine eigenlijk een deel van het establishment. En zo iemand wordt dan onder de camera’s van het Kremlin vermoord. Dit is een van de meest duistere liquidaties uit het Poetin-tijdperk. Ik vermoed dat stromannen hiermee hun vozjd een pleziertje willen doen.”

“Dat komt trouwens steeds vaker voor. Als de Amerikaanse geheime diensten eind 2016 formeel bevestigen dat het Kremlin de campagne hackt van de Amerikaanse presidentskandidate Hillary Clinton, en uittredend president Obama meteen 35 Russische diplomaten uitwijst, repliceert de Russische minister van Buitenlandse Zaken Sergej Lavrov onmiddellijk met gelijke munt – waarna Poetin hem even snel terugfluit. Het destabiliseren van de campagne van Hillary Clinton is overigens gewoon een kwestie van politieke cultuur. Het Kremlin gelooft nog steeds in een zero sum game: het verlies van de ene betekent automatisch winst voor de andere, en dus is verlies van Clinton per definitie winst voor het Kremlin.”

DE NIEUWE KOUDE OORLOG

“Maar ook het denken in het Kremlin evolueert, want Oekraïne wordt voor Poetin stilaan een fout zero sum game – terwijl daar toch de nieuwe Koude Oorlog wordt uitgevochten. Poetin en Europa verkijken zich allebei op Oekraïne. In Oekraïne verschuift de economische balans al lang van het verouderde industriële oosten naar de dienstensector in Kiev, in het centrum – en Europa miskent lange tijd de frustraties die dat opwekt. En wat we vooral niet goed zien is dat er ook in Oekraïne een tweedeling ontstaat tussen hoog- en lager opgeleide mensen, of tussen jong en oud – hetzelfde fenomeen dat in de VS leidt tot de verkiezing van president Donald Trump.”

“Poetin probeert daarop in te spelen maar zijn Oekraïne-project mislukt grotendeels, tot nog toe. Dat ze in Oost-Oekraïne vaak en veel Russisch spreken, dat ze er graag naar Russische muziek luisteren en Russische films kijken, betekent nog niet dat ze zich politiek oriënteren op de Roesski Mir van Poetin. In het geheel niet. In de Donbass probeert hij in de zomer van 2014 door de heimelijke inzet van 10.000 of meer militairen een rebellenrepubliek tot leven te wekken – maar hij slaagt er niet in de grote handelshaven Odessa naar zich toe te trekken. Ook Charkov trekt niet zijn kaart. Charkov is de grootste groothandelsmarkt van oostelijk Europa, het eindpunt van de nieuwe zijderoute waar Chinezen, Vietnamezen, Bangladeshi, en andere Aziaten hun spullen komen verhandelen. Charkov beseft dat het leeft bij de gratie van open grenzen, zoals belichaamd door Europa.”

“Zelfs in Oost-Oekraïne wil amper één op de drie terug onder de paraplu van Moskou schuilen, en in de rest van het land daalt de Poetin-aanhang nog veel sterker. Evengoed is Europa op dit moment minder populair in Oekraïne dan twee jaar geleden. Omdat het zijn solidariteit, zo hartstochtelijk bezongen op het Maidan-plein in Kiev in 2014, niet daadwerkelijk bewijst. Maar de pendel in Oekraïne slaat daardoor niet terug in de richting van Moskou. Poetin erkent intussen stilzwijgend zijn nederlaag in de Donbass. Hij wil de rebellenrepubliek niet langer integreren in de Russische Federatie, zoals hij wel deed met de Krim. Maar hij zal in Oekraïne druk op de ketel blijven zetten. De regering in Kiev maakt het hem zelfs gemakkelijk om te blijven stoken, want ze hervormt veel te halfslachtig om zich te kunnen integreren in Europa. Bovendien is Oekraïne de grootste verliezer van de laatste Amerikaanse presidentsverkiezingen – want president Trump vindt Oekraïne geen issue, en hij zegt bovendien dat de Krim gewoon bij Rusland hoort.”

“Als Europa inderdaad een uitdovende kaars wordt, zal Poetin dat willen aantonen door middel van Oekraïne. 2017 wordt het jaar van de waarheid voor Europa. Verkiezingen in Nederland, Frankrijk, Duitsland en allicht ook in Italië zullen bepalen hoe we verder omspringen met Poetin. Het gevaar bestaat dat Oekraïne een failed state wordt, omringd door kleinere failed states zoals Moldavië.”

FEITEN DOEN ER NIET MEER TOE

“Nee, Trump is niet de architect van het post-truth-syndroom. Poetin vervalst al jarenlang even ongestraft de waarheid. Neem bijvoorbeeld de nepverhalen van het Kremlin over het neerschieten van de Maleisische MH-17 Boeing boven Oost-Oekraïne in juli 2014. Al die verhalen worden oprecht geloofd door de meeste Russen. De meesten, ook hoogopgeleide kennissen van mij, geloven nog steeds dat een Oekraïens gevechtsvliegtuig het passagierstoestel neerschoot – ook al zegt het Kremlin zelf dat officieel niet meer.”

“Het geloof in fake news is in Rusland helemaal geen gevolg van een gebrek aan goede informatiekanalen of van slechte talenkennis. De helft van de gezinnen is aangesloten op het internet – en anders dan in China gaat het om ongecensureerde toegang tot het net. De Russische vrije pers speelt zich af op het net en is van behoorlijke kwaliteit. Ook in buurland Oekraïne worden er volop media op het net gezet, vaak in de lingua franca, het Russisch.”

“Maar wat zijn de nieuwsbronnen van de doorsnee Rus? Op de eerste plaats de staatstelevisie, ver daarna de radio en nog verder achterop de gedrukte media. Buitenlandse nieuwsbronnen met inbegrip van de Russisch-Oekraïense bronnen hebben een verwaarloosbaar klein marktaandeel, tussen anderhalf en drie procent, ook al zijn ze vrij te lezen op het net. Alleen kritische denkers, een heel kleine kring, raadplegen buitenlandse nieuwsbronnen. Feiten doen er niet meer toe, de mensen keren er zich in Rusland nog sterker van af dan bij ons. Want wat levert het op als je de feiten kent? Je krijgt er alleen maar ruzie over, op je werk, op de school, in je vriendenkring, in je omgeving. Het is veel veiliger om er niet over te praten en het te hebben over het dagelijkse leven. Hoe gaat het met je kinderen? Dat is een veel belangrijker vraag dan een kritische stellingname over de feitelijke actualiteit.”

HEEFT POETIN EEN TOEKOMST?

“De ellende met autocraten is dat er geen veilige uitweg voor hen bestaat. Ze kunnen niet anders dan eventuele alternatieven vroegtijdig smoren en op de duur blijven er geen alternatieven meer over. Heeft Poetin een toekomst? Eventueel wint hij opnieuw de verkiezingen in 2018 en zingt hij het uit tot in 2024 – maar wat dan? Dat weet ik niet. Het wijzigen van de grondwet ware een koud kunstje want hij beschikt over driekwart van de zetels in het parlement. De minachting van het volk voor dat parlement valt werkelijk met geen pen te beschrijven. Dat het tjokvol zit met jaknikkers vinden de kiezers nog niet eens het ergste maar dat de zogenaamde volksvertegenwoordigers toetreden tot allerlei corrupte schema’s steekt iedereen de ogen uit – en dat kan op termijn een kopzorg worden voor Poetin.”

“Hij is overigens sinds enkele jaren bezig met het uitrangeren van zijn oude vrienden uit Sint-Petersburg. Hij vervangt ze door even loyale maar misschien nog hardere vertrouwelingen. Waarom? Om zich plots te laten vervangen door een nieuwkomer, zoals hijzelf in 2000 Jeltsin vervangt? Er zijn veel scenario’s in omloop. Bijvoorbeeld dat de oude en nieuwe oligarchen Poetin stilaan zien als een hindernis om op legitieme wijze mee te spelen in de geglobaliseerde wereld. Maar Poetin kan vermoedelijk niet gewoon met pensioen gaan, al dan niet in ballingschap. Omdat hij dan waarschijnlijk niet vrij kan beschikken over zijn opgepotte miljarden.”

“Het valt op dat er in het staatsapparaat van Poetin nog veel meer oudgedienden van de veiligheidsdiensten rondlopen dan in de communistische tijd. De siloviki worden ze genoemd. De FSB en de andere veiligheidsdiensten zijn de grootste onbekende factor in het Poetinisme. Want niemand weet hoeveel geld daarin omgaat. Van de totale begroting is een kwart geheim – in Amerika is dat zowat tien procent. Veelal wordt aangenomen dat met dat geheime kwart van de begroting een parallelle staat wordt gefinancierd voor de FSB en de andere veiligheidsdiensten. De siloviki kunnen de verrassing van de toekomst opleveren in Moskou.”

Eerder verscheen dit artikel in Knack Historia – 1917: De Russische Revolutie. Deze bijzondere uitgave is vanaf 16 februari te koop in de krantenwinkel of hier.