Een jaar na Parijs: Hoe kan een mens een ander zo doen lijden?

Een jaar geleden slaan terroristen meedogenloos toe in Parijs. Het was het begin van een nieuwe golf van terreur en angst. Hoe is het mogelijk dat mensen anderen zoveel gruwel aandoen? Dirk Van Duppen: ‘Het uitschakelen van ons inherent empathisch vermogen ligt aan de basis.’

Neurowetenschappers leren ons dat onze hersenen in het evolutionair jongste deel minstens tien neurologische circuits bezitten geassocieerd met empathie. Maar mensen zijn ook in staat die circuits voor empathie uit te schakelen. En dan komt het onderliggende reptielenbrein van blinde agressie en geweld naar boven.

Het manipuleren van een evolutionair ingeslepen groepsgevoel tot een wij-tegen-zij voelen en denken is het belangrijkste mechanisme dat onze empathiecircuits uitschakelt. Men ontmenselijkt de andere, men ziet de anderen als objecten, of men ziet de anderen als een bedreiging.

Hierbij worden gevoelens van walging bewust opgeroepen: de nazi’s gebruikten het beeld van joden als ‘ziekte verspreidende ratten’, de extremistische Hutu-radio Mille Collines tijdens de Rwandese genocide gebruikte het beeld van ‘kakkerlakken’ voor de Tutsi’s die moesten uitgemoord worden – op de BBC noemde een Brits parlementslid de vluchtelingen in Calais eveneens ‘kakkerlakken’ die Engeland absoluut niet mochten binnendringen, IS brengt het beeld van ‘ongelovige honden’ voor al wie zich niet schikt naar hun Kalifaat of hun Salafistische interpretatie van de Islam. De kern van al die radicaliseringsprocessen bestaat uit het aanwakkeren en indoctrineren van een wij-tegen-zij voelen en denken.

Geweld tegenover alle moslims uitlokken

Waarom gebruikt IS zoveel gruwel en brengt ze die onder andere via sociale media zo groots mogelijk in beeld? Onthoofdingen door de keel over te snijden, kan het nog angstaanjagender en opzichtelijker? Slachtoffers over de straat slepen, vrouwen tot de dood stenigen, homo’s van gebouwen gooien, kinderen indoctrineren tot zelfmoordterroristen, mensen levend verbranden of een gruwelijke verdrinkingsdood aandoen. Allemaal in ware Hollywood-stijl, onder het oog van meerdere camera’s met vele close-up beelden.

Het past in de geraffineerde psychologische oorlogsvoering van IS. Zij spelen hiermee in op de bij de mens evolutionair ingeslepen afkeer voor geweld, gruwel, kwetsen of doden van een ander mens. In de experimentele psychologie is die afkeer uitvoerig aangetoond over verschillende culturen heen.

De mens heeft een natuurlijke emotionele afkeer van anderen pijn te moeten doen, te kwetsen of te doden. Die afkeer is des te sterker wanneer hij of zij dat met zijn of haar eigen handen of face to face moet doen.

IS wil met haar gruwel juist die natuurlijke emotionele afkeer bespelen om nog meer haat en afschuw tegenover moslims uit te lokken. De grootste frustratie van IS is namelijk dat al de moslims in die gebieden waar ze hun oorlog voeren niet naar hun Kalifaat vluchten. De grote meerderheid zit gevangen in vluchtelingenkampen in de regio en een kleine minderheid kan verder vluchten naar Europa. Racisme, discriminatie, angst en terreur moeten het leven van moslims buiten het Kalifaat ondraaglijk maken.

Parijs en Beiroet

Wanneer op 13 november 2015 IS-terroristen hun aanslagen uitvoerden in Parijs veroorzaakten ze 129 doden en onnoemelijk veel gewonden. Het heeft ieder van ons diep getroffen. We hebben allen grote empathie en medeleven met de slachtoffers en hun familie, maar evenzeer angst dat het ieder van ons kan overkomen. Maar de dag ervoor had een bijna even bloedige aanslag plaats in Beiroet, eveneens opgeëist door IS. Dat haalde amper het nieuws. Maar voor mij persoonlijk leek die aanslag wel erg nabij. Want ze gebeurde in Bourj El Barajnev, precies de wijk waar ik als arts nog gewerkt heb in het verleden. De omgeving op de beelden was goed herkenbaar. Het belang van persoonlijke nabijheid mag niet onderschat worden.

Sinds januari 2015 vielen er in het Westen 658 dodelijke slachtoffers door terreur, terwijl dat cijfer in de rest van de wereld oploopt tot 28.031 slachtoffers. Dat zijn er bijna vijftig keer meer. Maar dat voelen wij niet zo aan, want de meeste slachtoffers vallen ver weg van ons. Toch mogen we vergeten dat IS en aanverwanten veel meer aanslagen, met veel meer slachtoffers plegen in moslimlanden als Irak, Afghanistan, Syrië, Pakistan en in vele Afrikaanse landen.

Er zijn onnoemelijk meer moslims slachtoffers van de terreur, dan niet-moslims. Zelfs bij de aanslag in Nice was één derde van de slachtoffers op de zeedijk moslim of van Arabische afkomst.

Gevoelsmatig brengen we minder empathie op voor de talrijke slachtoffers van terreur op andere continenten en hebben we eerder angst om ‘overspoeld’ te worden door vluchtelingen, terwijl we in realiteit slechts een zeer kleine fractie van de vluchtelingenstromen opvangen.

In plaats van dit buikgevoel te nuanceren gaan politici die het wij-tegen-zij voelen en denken aanwakkeren deze vertekende intuïtie nog versterken.

Inherent empathisch

Onze hersenen zijn zo geprogrammeerd dat ze de bekwaamheid om het perspectief van de andere in te nemen spontaan en onbewust activeren. Van nature uit is de mens een empathisch wezen. Verschillende neurologische mechanismen zitten in ons menselijk brein ingebakken waardoor we de neiging hebben anderen te behandelen zoals we zelf willen behandeld worden. Dit mechanisme speelt het meeste wanneer we met de ander nabij of persoonlijk contact hebben, wanneer we de ander als persoon en als mens kunnen zien, voelen of beleven. Net dat is vandaag meer dan ooit van belang.