‘Durft iemand nog weerwerk bieden aan de Orbánisering van de Europese Unie?’

De positie van Viktor Orbán is in Europa ondertussen mainstream geworden. ‘Dat is op zich hoogst onrustwekkend. Maar het dreigt ons ook verder in een vicieuze cirkel te storten’, schrijft Ferdi De Ville van Denktank Minerva.

Exact een maand geleden gaf Viktor Orbán een speech die iedereen die de Europese politiek volgt, zou moeten lezen. De context van de toespraak was al intrigerend. Ze vond plaats op een conferentie ter herdenking van de een jaar eerder overleden voormalig Duits kanselier Helmut Kohl. Op datzelfde moment werd Angela Merkel geconfronteerd met een regeringscrisis door een conflict met haar minister van binnenlandse zaken, Horst Seehofer van de CSU, de Beierse zusterpartij van Merkel’s CDU. Die had voorgesteld om migranten aan de Duitse grens terug te sturen indien ze al elders in Europa zijn geregistreerd.

Orbán claimt in de speech de ware erfgenaam van Kohl te zijn, en niet Merkel dus. Hij is, in de voetsporen van Kohl, een ware ‘christelijke Europeaan’. Het moeilijke verleden tussen Merkel en Kohl is bekend. Kohl ging er prat op ‘das Mädchen’ te hebben ontdekt, maar Merkel zou hem eind jaren 1990 hebben laten vallen na een schandaal over partijfinanciering, om zo zelf leider van de CDU te worden. Voor zijn begrafenis een jaar geleden zou Kohl hebben gewild dat niet Merkel er zou spreken maar wel … Viktor Orbán.

In de speech legt Orbán zijn visie op de Europese Unie uit. Voor Orbán is de EU geworteld in christelijke en traditionele waarden, en moet het daarom beschermd worden tegen migratie en liberale hervormers. De uitdaging voor de EU vandaag is om de buitengrenzen te beschermen. De Europese Unie zelf moet daar geen grote rol bij spelen. De grenzen beschermen is ‘verplicht huiswerk’ voor de lidstaten aan de buitengrens. Dan is er ook geen nood aan Europese afspraken over spreiding van vluchtelingen. Willen andere lidstaten vrijwillig migranten opnemen (‘where people want to mix with them‘), dan mogen ze dat doen, maar ze kunnen Hongarije niet verplichten dat ook te doen, stelt hij.

Ook op andere vlakken moet Brussel niet in de plaats van de lidstaten treden, volgens Orbán. De Europese instellingen moeten geen progressieve waarden opdringen aan de lidstaten, en de bezorgdheid over de rechtsstaat bij de Europese instellingen verbergt slechts hun federalistische ambities. Er is ook helemaal geen nood aan grotere Europese budgetten. Lidstaten moeten zelf hun competitiviteit verzorgen en hun begroting op orde hebben, zoals Hongarije na de crisis heeft gedaan, volgens Orbán. Wel zou de Europese Commissie beter het vrij verkeer moeten beschermen, ook tegen belemmeringen opgetrokken onder het mom van sociale dumping, en moeten Europese lidstaten beter samenwerken op vlak van defensie.

Als progressief keert je maag van het lezen van de speech, die verschillende donkberbruine passages bevat. Maar het is belangrijk om hem serieus te nemen. Orbán vertolkt niet zomaar een marginale mening van een populistische leider in een perifere lidstaat. Hij stelt dat de voorbije drie jaar zijn positie, die eerder werd afgebrand, mainstream is geworden. En dat is niet overdreven.

Extreemrechts aan het stuur

Dat andere Centraal-Europese lidstaten op de lijn-Orbán zitten, weten we al langer. De andere leden van de Visegrad-groep, Polen voorop maar ook Slowakije en Tsjechië, delen de positie van Hongarije op vlak van migratie, maar vaak ook andere onderwerpen. Ondertussen is in Oostenrijk een coalitie aan de macht met extreem-rechts, en een christendemocratische eerste minister, Sebastian Kurz, die zijn snelle opmars heeft te danken aan een erg hard migratiediscours. In Italië zit extreemrechts eveneens in de regering. In Duitsland schuift vooral de CSU verder op naar rechts, zogenaamd om het Alternatief voor Duitsland het gras voor de voeten te maaien. Er is sprake van een anti-migratie as tussen ministers van binnenlandse zaken Seehofer (Duitsland), Matteo Salvini (Italië) en Herbert Kickl (Oostenrijk). In verschillende andere lidstaten valt een gelijkaardig discours te horen.

Extreemrechts zit zo vandaag aan het stuur in meerdere lidstaten, ook in het hart van Europa. Bovendien nemen partijen die zich centrumrechts noemen discours en beleid van extreemrechts over, zogenaamd om het echte extreemrechts van de macht te houden.

Dat is op zich natuurlijk hoogst onrustwekkend. Maar het dreigt ons ook verder in een vicieuze cirkel te storten.

Het is een boutade, maar extreemrechts heeft geen oplossingen voor de problemen die ze benoemt, ook niet op vlak van migratie. De asielcrisis is een Europees probleem dat we niet kunnen afwentelen op de grensstaten, zoals Orbán betoogt. Vluchtelingen en economische migranten willen naar Europa, niet naar Griekenland of Italië. Zonder Europese solidariteit hebben de grensstaten een incentive om migranten te laten doorreizen. Hervestigingscentra buiten de EU zijn voorlopig een fictie, en om dat idee ooit te laten werken, moeten vluchtelingen overtuigd worden zich daar te melden en niet de oversteek te proberen maken. Dat wil zeggen dat de kans op opvang in de EU via deze weg voldoende reëel moet zijn, en dus zijn er inspanningen van iedereen nodig.

De positie van Orbán en geestesgenoten, van verantwoordelijkheid voor de grensstaten over bescherming van de grens en de autonomie van andere lidstaten over opvang, is dus niet werkbaar. Salvini, die hulp vraagt van de rest van de EU, zal hierover ook onvermijdelijk botsen met zijn ideologische medestanders buiten Italië. Maar dat maakt een Europese oplossing niet automatisch onvermijdelijk. Integendeel, het niet structureel aanpakken van de migratiecrisis, en de perceptie van ‘chaos’ die daaruit volgt, dreigt de steun bij de bevolking voor extreemrechts alleen te versterken, en zo een Europese oplossing in de toekomst nog moeilijker te maken.

Eurocrisis

Iets gelijkaardig hebben we gezien, en zien we nog steeds, in de eurocrisis. Ook daar werkt de formule niet waarbij de perifere lidstaten die door de crisis zijn getroffen verantwoordelijk zijn om zichzelf uit de crisis te besparen en te hervormen, en is Europese solidariteit nodig. Maar de crisis zelf en het discours errond heeft partijen versterkt die tegen Europese solidariteit zijn, waardoor de crisis alleen maar langer duurt, wat dan weer radicale partijen versterkt, enzovoort.

We lijken ons te weinig bewust van deze infernale politieke dynamiek, of er in te berusten. Durft nog iemand weerwerk te bieden aan de Orbánisering van de Europese Unie? Het is duidelijk dat Orbán en consoorten zich proberen te profileren als het ware centrumrechts ten koste van de christendemocratie. De strijd over de richting van de Europese Unie de komende jaren zal in belangrijke mate op dat front beslist worden.

Ferdi De Ville is docent Europese politiek aan de Universiteit Gent en kernlid van Denktank Minerva. In september komt zijn laatste boek Winnaars en Verliezers: De politieke economie van Europese integratie uit bij Uitgeverij Pelckmans Pro.