De eerste vrouwelijke president van Chili neemt afscheid: ‘Er is hoop’

Dat de BBC haar selecteerde als een van de ‘meest inspirerende en vernieuwende vrouwen’ van 2017, hoeft niet te verbazen: Michelle Bachelet, de eerste vrouwelijke president van Chili, heeft de voorbije jaren een onuitwisbaar stempel op haar land gedrukt. Aan Knack gaf ze een van haar zeldzame interviews.

Als ik La Moneda betreed, het presidentiële paleis in Santiago de Chili, moet ik onwillekeurig denken aan wat zich hier op 11 september 1973 heeft afgespeeld, toen de Chileense democratie in het hart geraakt werd. Met lucht- en grondaanvallen werd in de hoofdstad de regering omvergeworpen van Salvador Allende, de socialistische arts die in 1970 de verkiezingen had gewonnen. Terwijl de bommen vielen op La Moneda, pleegde de president zelfmoord.

Generaal Augusto Pinochet greep de macht, het begin van een zeventienjarige dictatuur. In die tijd zouden zeker veertigduizend tegenstanders van het regime gevangengenomen worden. Meer dan drieduizend mensen werden vermoord of zijn gewoon verdwenen. Een van hen was de luchtmachtgeneraal Alberto Bachelet. Hij werd na de coup gearresteerd wegens verraad en maandenlang gemarteld, tot op 12 maart 1974 de dood erop volgde. Tweeëndertig jaar later, op 11 maart 2006, zou zijn dochter Michelle namens de Socialistische Partij de eerste vrouwelijke president van Chili worden, en later dat jaar zou Pinochet sterven – symbolischer kun je het herstel van de democratie in dit land amper voorstellen.

Op 11 maart dit jaar zal Michelle Bachelet, na twee ambtstermijnen, de fakkel overdragen aan de conservatief Sebastián Piñera, die tussen 2010 en 2014 al eens president was. Maar we beginnen bij die dinsdag in ’73. ‘Op de dag van de coup was ik aan de Universiteit van Chili in Santiago, waar ik geneeskunde studeerde’, zegt de president nadat ze me allerhartelijkst heeft ontvangen in de Blauwe Zaal van La Moneda, vlak naast haar bureau. ‘Pas na twee dagen ben ik naar huis kunnen gaan. Daar vertelde mijn moeder me het nieuws: “Je vader is gearresteerd.” We zouden hem nooit meer terugzien.’

Tot vandaag zijn er nog duizenden Chilenen die niet weten wat er met hun familieleden is gebeurd.

Michelle Bachelet: Dat is een feit. Zolang er mensen in die situatie zitten, zal er geen rechtvaardigheid zijn.

Augusto Pinochet is altijd blijven beweren dat de verslagen die mensenrechtenorganisaties tijdens zijn bewind opstelden vol leugens stonden: ‘Die zijn verspreid door het internationale communisme,’ zei hij, ‘om de bevolking tegen mij in het harnas te jagen.’ Dat er mensen waren opgepakt, dat er mensen waren verdwenen: hij verkocht het allemaal als nepnieuws – toen al, ja. De vele verhalen die na 1990 zijn blijven bovenkomen, van slachtoffers én van daders, bewijzen dat daar niets van aan is.

Sinds de democratie hersteld is, herdenken we die tragische periode elk jaar op 11 september. Om ze in het collectieve bewustzijn van de Chilenen te verankeren, ook al bedroeft en beschaamt ze ons. En om duidelijk te maken dat we de democratie moeten koesteren. Met hetzelfde doel heb ik in mijn eerste regeerperiode verschillende musea ter nagedachtenis van de slachtoffers opgericht. Die musea beperken zich zo veel mogelijk tot de feiten – het is aan de bezoekers om er hun interpretatie aan te geven. Ook mensen die Pinochet bleven roemen om de economische voorspoed die zijn bewind had gebracht, zijn zo beginnen te beseffen wat er was gebeurd.

Vóór Pinochet was Chili een van de Zuid-Amerikaanse landen met de langste democratische traditie. Heeft het land daar opnieuw bij aangeknoopt, of moet het nog puinruimen?

Bachelet: Een democratie is nooit áf, is nooit perfect. Maar het klopt: we zitten nog altijd in een overgangsfase. Veranderingen leiden tot angst en onzekerheid, alleen al daardoor zijn ze een werk van lange adem. In Chili zijn daar de voorbije 28 jaar een aantal extra belemmerende factoren bij gekomen. Om te beginnen is Pinochet na het herstel van de democratie nog lang zijn schaduw blijven werpen: tot 1998 bleef hij opperbevelhebber van het leger; daarna, tot 2002, was hij senator. Dat is de spanningen blijven voeden.

Ondertussen was er in dit land ook een heel individualistische cultuur ontstaan, en ook die remt hervormingen af: kleine groepen blokkeren alles wat henzelf geen winst oplevert. Het Chileense collectieve gevoel van weleer is nog niet hersteld.

Om u een voorbeeld te geven: pas in 2015 hebben we de evenredige vertegenwoordiging ingevoerd, het kiessysteem waarbij zetels over de partijen verdeeld worden volgens hun aantal stemmen, zoals in de meeste Europese landen. Of neem de grondwet: die is tijdens de dictatuur grondig gewijzigd. Ze wordt al jaren geregeld geamendeerd, maar eigenlijk moet ze worden vervangen. Via een grote online-enquête hebben we daar de bevolking bij betrokken: 204.000 burgers hebben deelgenomen – ter vergelijking: bij die van Pinochet in 1980 waren er welgeteld 12 betrokkenen. Aan de hand van die input moeten we uiteindelijk tot een nieuwe, volledig democratische grondwet komen. Die moet rechtvaardigheid, solidariteit en gelijkheid garanderen aan alle 17 miljoen Chilenen, op lange termijn. Dat proces is nog in volle gang.

Hebben die trage molens van de verandering een rol gespeeld in uw dalende populariteit? In 2010, op het einde van uw eerste termijn als president, haalde u een score van 84 procent. Vandaag houdt u nog geen 20 procent over.

Bachelet: De Chilenen hadden hoge verwachtingen van mij. Als ik kon, voerde ik bijvoorbeeld van vandaag op morgen voor iedereen gratis onderwijs in, zoals dat tot 1973 bestond. Toegankelijk en kwaliteitsvol onderwijs is tenslotte een hefboom voor verandering. Maar het neoliberale educatieve stelsel waarmee de dictatuur ons heeft opgezadeld, kun je niet een-twee-drie terugdraaien. We hebben in 1990 drie systemen geërfd: het private, het publiek-private en het publieke onderwijs, gefinancierd door de districten. Niet je talent als kind maar de portefeuille van je ouders bepaalt het onderwijs dat je kun genieten. Sterke segregatie is het gevolg. We turnen dat stelsel volop om, in fases weliswaar: we hebben een inclusiewet ingevoerd, we hebben de arbeidsvoorwaarden van leerkrachten verbeterd, en vandaag heeft wie in armoede leeft al recht op gratis lager onderwijs. Gaan we erop vooruit? Ja. Zijn we er al? Nee. Dat ontgoochelt veel mensen, en dat begrijp ik.

Het vertrouwen in u is ook beschadigd door een corruptieschandaal waarbij uw zoon Sebastián en zijn vrouw betrokken zijn. Hoe gaat u daarmee om?

Bachelet: Corruptie is er overal in de wereld, en Chili is geen uitzondering. In tegenstelling tot wat je in andere landen ziet, laat ik de rechterlijke macht zijn werk doen. Ik probeer de dingen niet te verbergen of te belemmeren. Pas na mijn huidige ambtstermijn zal ik dieper ingaan op de zaak rond mijn zoon en schoondochter.

Om op uw vorige vraag terug te komen: ja, ik zou op het einde van mijn ambtstermijn nog snel enkele maatregelen kunnen nemen die wél meteen zichtbaar zijn, en zo mijn populariteit opvijzelen. Maar dan zou de volgende regering in de financiële problemen komen. Het zou onverantwoord bestuur zijn.

De prijs van koper, Chili’s belangrijkste exportproduct, is de voorbije jaren sterk gedaald. Beperkt dat uw armslag?

Bachelet: Ja. Zoals Venezuela economisch afhangt van de export van olie, zo hangt Chili af van de koperexport. Daardoor hebben we al een hele tijd simpelweg het geld niet voor snelle grootscheepse veranderingen.

In de Andesregio is Chili het buitenbeentje: weinig landen hebben zo veel internationale handelsakkoorden afgesloten als het uwe.

Bachelet: We hebben op dit moment 24 akkoorden met 64 landen, om precies te zijn. 80 procent van ons bruto binnenlands product hangt daarvan af. Voor Chili is de vrijhandel van levensbelang.

Baart het u zorgen dat de Verenigde Staten, een van uw belangrijkste handelspartners, onder president Donald Trump de protectionistische kaart trekken?

Bachelet: Natuurlijk, en het baart me ook zorgen voor de Amerikanen zelf. De globalisatie kan een bron van jobverlies en armoede zijn, dat klopt. Van onevenwicht en ongelijkheid, in het binnenland en internationaal. Maar je als land op jezelf terugplooien en een dam opwerpen tegen buitenlandse goederen en diensten, is dat de oplossing? Stel, je kiest voor protectionisme: wat gebeurt er als je de grondstoffen om een product te maken wel móét invoeren, omdat ze in eigen land niet verkrijgbaar zijn? Ineens zul je botsen op hogere invoerrechten en zal je product duurder worden – wat op zich weer een funest domino-effect teweeg zal brengen. Wie zich nu het slachtoffer voelt van de globalisatie, zal alleen maar méér de dupe worden van een protectionistische reflex.

Nee, politici moeten burgers weerbaar maken, hun tools aanreiken om een schakel te worden in die geglobaliseerde economie, waarin alleen de meest competitieve productieprocessen standhouden. En om zich, indien nodig, bij te scholen en desnoods een nieuwe job te vinden.

Hoe ziet u uw relatie met de Europese Unie?

Bachelet: Chili is de oudste handelspartner van de EU in Latijns-Amerika, en de Unie is onze grootste investeerder: dat spreekt voor zich, niet? Sinds 2005 hebben we een associatieverdrag met elkaar. Dat gaat niet alleen over economische samenwerking en handel, het raakt ook aan andere thema’s, zoals de versterking van onze rechtsstaat en de bescherming van de mensenrechten. Sinds de inwerkingtreding van het verdrag is de Europese uitvoer naar ons land – bijvoorbeeld van vervoermaterieel en chemische producten – met 170 procent gestegen en is onze uitvoer naar de EU – bijvoorbeeld van voedingsmiddelen en grondstoffen – met ongeveer de helft toegenomen.

We waren destijds een van de eerste landen waarmee Europa zo’n verdrag afsloot. Daardoor was de Unie op een aantal terreinen nog erg voorzichtig. We willen het nu graag actualiseren, zodat het overeenkomt met de moderne overeenkomsten van de EU, waarin er meer aandacht is voor thema’s als de klimaatverandering, duurzame ontwikkeling en gendergelijkheid (de onderhandelingen daartoe zijn in november 2017 opgestart, nvdr.).

Hoe kijkt u naar de terroristische aanslagen door IS-aanhangers die Europa de voorbije jaren hebben geplaagd?

Bachelet: Ik moet nu denken aan de aanslag die in april 2017 plaatsvond in Stockholm: vijf mensen lieten het leven nadat een vrachtwagen op hen was ingereden. Het jaar ervoor was ik nog op staatsbezoek in Zweden geweest, en had ik nog met jongeren over de betekenis van geweld en radicalisering gesproken… Het is dramatisch dat uitgerekend in zulke landen, die al zo lang de deur openzetten voor migranten, angst wordt gecreëerd.

Het standpunt van Chili is duidelijk: wij geloven erin dat je die problematiek vanuit de internationale instellingen moet aanpakken, met name vanuit de Veiligheidsraad van de Verenigde Naties.

Over de Veiligheidsraad gesproken: u hebt de VN opgeroepen om hem te democratiseren.

Bachelet: In zijn huidige gedaante, met vijf permanente leden – China, Frankrijk, Rusland, het Verenigd Koninkrijk en de VS – die een vetorecht hebben, beantwoordt de Veiligheidsraad nog altijd aan de realiteit van vlak na de Tweede Wereldoorlog. Ondertussen zijn er andere landen die wel aan de raad participeren, maar in feite geen macht hebben. Als het van Chili afhangt, verdwijnt het vetorecht en kan élk land vanuit een gelijkwaardige positie deelnemen. Er zijn ook nog heel wat landen die geen lid van de Veiligheidsraad zijn. Dat verstoort het internationale evenwicht.

Heeft de VN oren naar uw pleidooi?

Bachelet: Het vernieuwingsproces van de Veiligheidsraad gaat niet bepaald vooruit, vrees ik. Volgens mij moeten we nog minstens 15 jaar wachten vooraleer er enige verandering ten goede is.

U stipte daarnet een ander thema aan dat de gemoederen wereldwijd beroert: migratie. Ook op dat vlak hanteert Donald Trump een harde toon: eind 2017 heeft hij beslist dat hij uit het zogenoemde Migrant Compact van de VN stapt, dat de veiligheid en rechten van migranten en vluchtelingen moet garanderen.

Bachelet: (gaat op het puntje van haar stoel zitten) Wat wilt u dat ik daarop zeg? Ik ben de dochter van migranten. Mijn overgrootouders en grootouders zijn van Frankrijk naar Chili gekomen nadat de druifluis al hun wijngaarden had aangetast. Ze hebben alles achtergelaten en hun kans in een ander continent gewaagd. Véél Chilenen zijn kinderen van migranten. Na de staatsgreep van 1973 en de dood van mijn vader ben ook ik geëmigreerd, eerst naar Australië en daarna naar Oost-Duitsland. Telkens heb ik een veilig onderkomen gevonden, telkens ben ik extreem vriendelijk ontvangen. Daar zal ik altijd dankbaar voor blijven.

In Chili stromen maandelijks 3000 à 4000 Haïtianen binnen. Ook veel Dominicanen, Colombianen en de laatste tijd ook Venezolanen zoeken hier hun toevlucht. Waarom migreren al die mensen? Omdat ze op zoek zijn naar een betere toekomst voor zichzelf en hun familie. Waarom zouden we ons daardoor bedreigd moeten voelen? Zolang migranten zich houden aan de wetten en regels van het land waar ze zich vestigen, kunnen ze er ook een belangrijke bijdrage leveren. Het jammere is dat ze vaak pas in het nieuws komen als er iets negatiefs over te zeggen valt. Vorig jaar werden enkele Chilenen nog getroffen door fraude nadat hun bankkaart gekopieerd was. De media sprongen erop, en het regende verwijzingen naar de toestroom van migranten. Uiteindelijk bleken de criminelen Chilenen te zijn. (lacht)

Over het algemeen hebben we goede ervaringen met de migranten die hier wonen. Ja, af en toe ontstaat er frictie, omdat de culturen verschillend zijn. Daarom staat een thema als ‘leren samenleven’ met stip genoteerd in het curriculum van de publieke scholen. Die vangen ook veel migrantenkinderen op.

Als u in maart dit paleis verlaat, zult u de positie van de vrouw in Chili grondig veranderd hebben: in Chili hebben 14-jarige meisjes nu toegang tot anticonceptiemiddelen, het recht op abortus is ingevoerd enzovoort. In een machistische regio als Latijns-Amerika is dat allesbehalve vanzelfsprekend. Volgens commentatoren is het des te betreurenswaardiger dat u de laatste bent van een generatie vrouwelijke Latijns-Amerikaanse presidenten.

Bachelet:Zou de wereld er beter uitzien als meer vrouwen politiek zouden participeren? Ik denk van wel. Sowieso zouden de vertegenwoordigers van het volk dan een betere afspiegeling van de samenleving vormen. Vandaag is ongeveer 53 procent van de Chilenen een vrouw, tegenover amper 19 procent van de parlementsleden. Het is alsof je in de Copa América of de wereldbeker aantreedt met een ploeg van vijf spelers in plaats van elf: winnen zul je dan níét. Pas als ik zulke beelden gebruik, beginnen sommige mannen mijn standpunt te begrijpen. Maar er is een wet gestemd die daar verandering in zal brengen: politieke partijen moeten nu 40 procent vrouwen op hun kieslijsten zetten.

Ook op andere plaatsen waar er belangrijke beslissingen worden genomen – het bedrijfsleven, onderwijs, justitie, politie en leger – zijn vrouwen sterk ondervertegenwoordigd. En ook daarop is mijn antwoord: voer quota in. Als we natuurlijke verandering een kans zouden geven, zouden we volgens voorspellingen nog tachtig jaar moeten wachten. Beeld je het potentieel aan expertise in dat je daardoor zou verliezen!

Sommige experts zeggen: hoe armer een land, hoe kleiner de gendergelijkheid. Verklaart ook dat volgens u de situatie in Latijns-Amerika?

Bachelet:Nee. Ik moet opnieuw verwijzen naar Noord-Europa. Politici uit die regio hebben me verteld: ‘Bij ons is er niet meer gendergelijkheid gekomen naarmate we rijker werden – integendeel.’ Ze danken hun huidige welvaart, zeiden ze, er net aan dat ze toen ze arm waren, na de Tweede Wereldoorlog, zowel de jongens als de meisjes naar het middelbaar onderwijs lieten gaan. Destijds al zetten ze hun menselijke kapitaal maximaal in, en daarvan plukken ze nu de vruchten. Of neem de Noorse bedrijfswereld: vijf jaar nadat sommige bedrijven een vrouwenquotum van 40 procent hadden ingevoerd, bleken ze crisisbestendiger dan alle andere.

Toen ik minister van Defensie was, ondertussen toch al meer dan tien jaar geleden, sprak ik eens met een Zweedse generaal die net vader was geworden: in Zweden móéten mannen en vrouwen bevallingsverlof nemen, vertelde hij me. Hij was enorm dankbaar omdat hij twee maanden bij zijn baby had kunnen zijn. En we hebben het hier over een militair! In Chili is dat on-denk-baar. Hier hebben we vijf dagen vaderschapsverlof. Het is een recht en geen plicht. Er zijn nog veel sectoren waar mannen zelfs die enkele dagen niet nemen. Maar ik heb wel de indruk dat de cultuur langzaam verandert: generatie na generatie neemt het machisme onder jonge Chilenen af. Mannen en vrouwen delen steeds meer verantwoordelijkheden in het huishouden, en mannen participeren steeds meer aan de opvoeding van hun kinderen. Er is hoop.