De 14e Architectuurbiënnale van Venetië zet onder de wereldbefaamde Nederlandse architect Rem Koolhaas als curator aan om na te denken over wat moderniteit in de 20ste eeuw heeft betekend.
De Architectuurbiënnale van Venetië is een grootse en toonaangevende manifestatie met als onderwerp onze gebouwde wereld. Voor de 14de editie vroeg men aan de wereldbefaamde Nederlandse architect Rem Koolhaas om als curator te fungeren. Niet omwille van zijn gebouwd oeuvre, maar als schrijver en denker. Met deze keuze wist men op voorhand dat het eindresultaat een eigenzinnige invalshoek zou opleveren, een concept dat hij de naam gaf “Fundamentals”. Het eindresultaat is verfrissend en geeft dit tweejaarlijks gebeuren een nieuw elan. Koolhaas als scenarioschrijver, iemand die anderen wil aanzetten om na te denken over wat moderniteit in de 20ste eeuw heeft betekend.
“Elements of Architecture”
De hoofdexpositie in het centraal paviljoen van de Giardini werd geen verzameling van recent werk van gerenommeerde bureaus. Geen werk van star architecten zoals Gehry, Foster, Ando en anderen coryfeeën. Koolhaas concipieerde een geheel rond de elementen waaruit de architectuur bestaat: vloer, wand, plafond, venster, deur, gevel, dak, balkon, gang, trap, roltrappen en hellende vlakken. Ook onderdelen zoals open haard en sanitair nam hij in dit overzicht op.
Voor het inhoudelijke werd beroep gedaan op zijn eigen AMO onderzoeksbureau en op vele onderzoekscentra verbonden aan universiteiten o.a. Harvard University. Het leverde mega veel informatie op om de thema’s uit te diepen die vooral in de publicaties worden samengebracht. Om uit deze massa informatie een expositie te distilleren werden keuzes gemaakt, anders zou het een niet verteerbare presentatie opleveren. Koolhaas liep niet in de val om boeken op de muren te presenteren, het moest bevattelijk blijven. De grootste verdienste is dat hij een tentoonstelling maakte die zeer toegankelijk is voor het groot publiek en niet enkel voor architecten.
In elke ruimte wordt één element uitgewerkt met vaak verrassende scenografie. Reeds in de eerste ruimte, een achthoekige hoge inkomruimte met fresco in de koepel is gedeeltelijk een vals plafond aangebracht. Een mega tekening moet ons duidelijk maken dat in de 20ste eeuw het interieur in hoogte werd verlaagd terwijl wij allen veel groter zijn geworden. Het thema van het plafond, de plaats voor het aanbrengen van technische uitrusting wordt gevisualiseerd. In de introductieruimte worden filmfragmenten geprojecteerd rond de bovenvermelde elementen die vooral het interieur gaan bepalen. In de zaal rond het thema venster wordt op een lange wand een selectie gepresenteerd van tientallen oude raamtypes uit een Engelse collectie. De rest van de zaal wordt ingenomen door een presentatie hoe metalen vensterbeslag wordt gemaakt en getest. Voor dit onderdeel kon Koolhaas beroep doen op de medewerking van het Vlaams bedrijf Sobinco uit Zulte. Deze confrontatie toont dat binnen de evolutie van het raam e techniek en normen zijn toegenomen, maar gaat voorbij aan bijvoorbeeld het thema venster om licht binnen te brengen of als middel om een landschap te kadreren. Architectuur vandaag is echter geen optelsom van deze elementen. De complexiteit bij het bouwen is zo groot geworden dat deze onderdelen in onderling verband staan. In de hedendaagse architectuur zijn raam en gevel vaak één geheel. Dit is het zwakke aspect van de opsomming die Koolhaas maakte, een persoonlijk standpunt wordt achterwege gelaten.
Monditalia
Naast een aantal landenpresentaties wordt het grootste gedeelte van het indrukwekkende Arsenale complex ingenomen door de boeiende kijk op Italië. Ook hier deed hij beroep op onderzoekers en cineasten om een röntgenfoto te brengen van zuid naar noord, opgedeeld in 41 thema’s. Het toont de unieke kanten maar ook de mislukkingen die door politiek wanbeheer werden veroorzaakt, zoals Berlusconi’s project op Sardinië voor de G8 bijeenkomst, een nieuwe infrastructuur die niet werd gebruikt. Het is een geloofsbelijdenis van Koolhaas dat dit land nog steeds grote potenties bezit. Voor Monditalia ontstond ook een samenwerking met de andere secties van de Biënnale, dans en cinema. Er wordt een mooie selectie van fragmenten van Italiaanse film gepresenteerd.
Landenpaviljoen
Voor de eerste maal koos een curator van een Biënnale voor een thema waarop de 65 landen verder konden werken: “Absorbing Modernity: 1914-2014”. Daarmee wilde Koolhaas een aanzet geven om niet te kiezen om recente productie of tendensen te presenteren maar om via onderzoek te reflecteren wat de moderniteit heeft teweegbracht. Daardoor werd het mogelijk om de landenbijdragen tot op een bepaald niveau te vergelijken. De Duitse bijdrage Bungalow Germania is een gedeeltelijke replica op ware grootte van de woning voor de Duitse Bundeskanselier in Bonn. Deze woning met plat dak en binnenpatio uit 1964 van architect Sep Ruf staat in het paviljoen opgetrokken in 1938 onder impuls van Adolf Hiltler. Met deze confrontatie willen de curators er de nadruk op leggen dat Duitsland zich na de oorlog de moderne architectuur toe-eigende als verzet tegen het classicisme dat het nationaal socialisme van de nazi partij voorstond. Spanje koos een selectie van recente projecten waarbij de interieurs werden opgesplitst in drie types waaraan steeds een aantal historische referentiebeelden werden toegevoegd. Hier krijgt men het gevoel dat het samenbrengen is bedacht om aan Koolhaas’ vraag te voldoen. Een project uit Vlaanderen is hier te zien, een ontwerp van Carlos Arroyo voor de OostCampus in Oostkamp, een project dat tot stand kwam via de procedure van de Open Oproep van de Vlaamse Bouwmeester. In het Oostenrijks paviljoen werden op de wanden 200 maquettes aangebracht van parlementsgebouwen uit de gehele wereld, plaatsen van de macht. Dit wordt gekoppeld aan de renovatie van het parlementsgebouw in Wenen en de bouw van het nieuw parlementsgebouw in Tirana. Dit megaproject ontworpen door het Oostenrijks bureau Coop Himmelb(l)au is echter erg omstreden in vakkringen maar wordt gepromoot als exportproduct.
Nederland nam het thema vrij letterlijk op met Celebration Bakema, samengesteld door Dirk van den Heuvel van de TU Delft en in opdracht van Het Nieuw Instituut onder leiding van Guus Beumer. Het oeuvre van architect Jaap Bakema wordt belicht vanuit zijn overtuiging dat architectuur een bijdrage moet zijn tot een open samenleving. Voor de presentatie werd vertrokken van De Lijnbaan, een nieuw concept voor een autovrije winkelstraat dat Bakema introduceerde bij de wederopbouw van Rotterdam begin van de jaren ’50. Gelijktijdig werd een online platform gelanceerd om nieuwe ideeën rond een open samenleving aan te brengen.
Ook Frankrijk, Korea, Polen, Japan en Rusland gaan op een inventie wijze om met wat moderniteit in hun nationale geschiedenis heeft betekend.
Belgisch paviljoen
Ditmaal was de Franse Gemeenschap aan de beurt om een invulling te geven aan het Belgisch paviljoen. Persoonlijk verwachtte ik een onderzoek hoe de moderniteit zijn introductie deed met de expo 1958 in Brussel, een moment waarop onze samenleving ingrijpend veranderde. De vier jonge commissarissen kozen voor een andere invulling. Met Intérieurs. Notes et Figures werd een accent gelegd op het alledaags wonen. Er werden 1200 foto’s genomen over geheel België van dagelijkse wooninterieurs waar vooral de bewoners ingrepen hebben aangebracht. Vervolgens werd het fotomateriaal geanalyseerd en gerangschikt volgens een bepaalde systematiek. Een selectie werd samengebracht in een mooie publicatie. De expositie in het witte paviljoen bestaat uit fragmenten die uit de foto’s werden gedistilleerd. De vraag is of de abstractie vormgeving met de zeer kleine foto’s de bezoekers zal aanspreken.
Zoals bij de tweejaarlijkse Kunstbiënnale zijn er ook verschillende exposities op andere locaties in Venetië. Zo vroegen het internationaal centrum voor glasstudie Le Stanze del Vetro en Fondazione Giorgio Cini aan de befaamde Japanse kunstenaar Hiroshi Sugimoto een interventie te maken in de tuinen nabij de San Giorgio kerk van Palladio. Het werd een theehuis volledig in glas omgeven door een stenen tuin en een waterpartij. Een samenkomt tussen de Dogenstad en de Japanse cultuur.
De Biënnale van Koolhaas is er een van onderzoek, een vraagstelling naar de betekenis van de moderniteit en de fragmenten waarmee men de gebouwde wereld vorm geeft. Het is een Biënnale waar de architectuur centraal staat en niet de architecten.
Marc Dubois
Tot 23 november 2014
Fout opgemerkt of meer nieuws? Meld het hier