Non-verbale communicatie: waarom we onszelf meer ‘verraden’ dan we willen

Non-verbale communicatie speelt een cruciale rol in hoe we begrepen en gezien worden. Van opgetrokken wenkbrauwen tot een subtiele glimlach, onze mimiek onthult vaak meer dan onze woorden alleen. Door ons daar bewust van te maken, kunnen we onze communicatie verbeteren en misverstanden voorkomen.

Denk je in: je vertelt een vriend dat je een tweedehands dieselauto wilt kopen. Hij reageert met opgetrokken wenkbrauwen. Wat kun je daaruit afleiden? Vraagt hij zich af of je die wel kunt betalen? Ergert het hem dat je alweer een dieselauto wilt kopen terwijl jullie het eergisteren nog hadden over de voordelen van een elektrische auto? Of is hij gewoon heel aandachtig aan het luisteren?

Onze gezichtsuitdrukkingen onthullen onze emoties. Van angst en verbazing tot woede en irritatie, en soms allemaal tegelijkertijd. Met opgetrokken wenkbrauwen, een frons, een glimlach of een grimas laten we zien hoe we ons voelen. Non-verbale signalen dienen als een tweede communicatiemiddel om duidelijk te maken hoe onze woorden opgevat moeten worden. Maar soms kunnen ze onze verbale signalen tegenspreken en verraden ze onze echte mening.

Babbelen met de vingertoppen

‘Wie met zijn lippen zwijgt, babbelt met zijn vingertoppen’, schreef psychoanalyticus Sigmund Freud. Want we geven non-verbale boodschappen door via gezichtsuitdrukkingen, gebaren, oogcontact, lichaamstaal, intonatie en volume, bewegingen, … Die signalen zijn als stille echo’s van wat we zeggen. Ze benadrukken, becommentariëren en verrijken onze woorden, en geven aan hoe die geïnterpreteerd moeten worden. Als we bijvoorbeeld onze wenkbrauwen optrekken en onze stem verheffen, laten we zien dat we bloedserieus zijn. Een ondeugende glimlach geeft dan weer aan dat onze woorden ironisch bedoeld zijn.

Al die signalen zijn non-verbaal en maken deel uit van metacommunicatie, wat de menselijke interactie enorm complex maakt. Het vergroot de kans op misverstanden, maar toont ook hoe verschillend we communiceren en hoe divers onze innerlijke psychologische processen zijn.

We uiten veel non-verbale signalen onbewust, wat onze communicatie nog ingewikkelder maakt. De meeste lichamelijke reacties worden aangestuurd door het autonome zenuwstelsel, waardoor we geen controle hebben over wat we delen en hoe we overkomen. Wat we zeggen kan daardoor in tegenspraak zijn met onze onbewuste signalen. Als je vriend bij het autovoorbeeld zijn wenkbrauwen optrekt en zegt: ‘Een goede beslissing!’, dan stuurt hij tegenstrijdige signalen uit.

We moeten onze emoties eerst ervaren en waarnemen voordat we ze kunnen verwerken en beïnvloeden. Dat wil zeggen dat ze ons overkomen voor we erop kunnen reageren. Dat fenomeen, door socioloog Hartmut Rosa ‘onbeschikbaarheid’ genoemd, betekent dat onze emoties maar gedeeltelijk bewust controleerbaar zijn. We hebben geen directe toegang tot onze emoties en interpreteren ze vanuit onze lichamelijke reacties.

Met ieder woord geven we meer innerlijke emoties, motieven, bedoelingen, behoeften en angsten bloot. Vaak meer dan we beseffen of willen toegeven. Dat zorgt ervoor dat mensen intensief psychosociaal met elkaar verbonden zijn. Gedragswetenschapper Michael Tomasello stelt dat mensen ‘ultra sociale wezens’ zijn dankzij de onbewuste communicatie.

In de loop van de evolutie heeft de mens een bijzonder vermogen ontwikkeld om de emoties van anderen aan te voelen door zijn eigen gevoelens waar te nemen. Dat gebeurt meestal onbewust. De psychoanalyse heeft ontdekt dat dat proces ook plaatsvindt in de relatie tussen therapeut en patiënt. Therapeuten letten op hun eigen gevoelens en nemen ze serieus, zodat ze beter de onbewuste problemen van hun patiënten kunnen begrijpen. Ze gaan ervan uit dat al hun emotionele en spontane lichamelijke emoties tijdens een therapiesessie reacties zijn op onbewuste emotionele signalen van hun patiënten.https://www.knack.be/nieuws/gezondheid/psychologie/ook-wat-onze-emoties-betreft-leven-we-in-een-multiculturele-samenleving/

Fractie van een seconde

Onbewuste communicatie is niet alleen van belang bij therapie, maar is ook een belangrijk psychologisch mechanisme. Mensen letten op hun eigen gevoelens en proberen eveneens voortdurend te begrijpen wat anderen voelen, denken, weten, wensen en vrezen.

Emoties hebben drie functies. Allereerst dienen ze als een manier om ons innerlijke gevoel te communiceren, wat we de mededelingsfunctie noemen. Ten tweede stellen ze ons in staat om de innerlijke gevoelens van anderen waar te nemen, namelijk de waarneemfunctie. De derde functie is het evalueren van een situatie die we waarnemen. In een oogwenk kunnen we aan iemands gelaat zien of we die persoon sympathiek, betrouwbaar, beangstigend of aantrekkelijk vinden.

Emoties hoeven niet sterk te zijn om invloed te hebben, ook zwakke emoties zijn belangrijk. Vaak voelen we meerdere, soms tegenstrijdige emoties tegelijkertijd. Daardoor kunnen we complexe en tegenstrijdige situaties emotioneel uitdrukken en waarnemen. Emoties hebben een cognitieve functie en helpen ons om onze weg te vinden in de sociale wereld met andere mensen. Om terug te komen op het eerdere voorbeeld: als je vriend zijn wenkbrauwen optrekt maar zwijgt, voel je een lichte spanning en denk je meteen: ‘Hij bekritiseert mijn beslissing.’

Een opmerkelijk voordeel van onze emoties is de snelheid waarmee ze complexe situaties begrijpen en beoordelen. Nog voor we alle aspecten van een situatie cognitief kunnen waarnemen en verwerken, hebben we ze in een fractie van een seconde al emotioneel begrepen. Gevoelens zijn vaak zeer nauwkeurig.

Zelfreflectie

De link met cognitieve functies speelt een belangrijke rol in de werking van ons emotionele systeem. Volgens neurowetenschapper Antonio Damasio ontvouwen emoties pas hun definitieve effect wanneer we ons ervan bewust worden. We ervaren dus niet alleen gevoelens, maar begrijpen ook wat ze betekenen en uitdrukken. Vaak worden we ons pas bewust van onze emoties tijdens onbewuste interacties met anderen. Dat stelt ons in staat om via emoties tot het denkproces door te dringen. Ons denken en voelen vullen elkaar aan.

Zelfreflectie is een vierde, extra functie die we vooral zien bij schaamte en schuldgevoel. Zelfreflectie is geen louter cognitief proces, maar eerder een combinatie van cognitieve en emotionele processen. Het gaat om afstand nemen van jezelf en je daden van buitenaf bekijken. Een proces dat onvermijdelijk met gevoelens verankerd is. Als we ons schamen, bekijken we onszelf door de ogen van anderen. We beelden ons andermans blik in en voelen ons vernederd. Je vriend trekt zijn wenkbrauwen op, je voelt je gespannen en denkt: hij is kritisch over mijn beslissing. Je schaamt je voor je keuze. Bij schuldgevoel daarentegen is het je geweten dat naar je kijkt en jou iets verwijt. Als je vriend je had toegejuicht, had de narcist in jezelf trots naar je gekeken. Daarom spreekt psychiater en filosoof Thomas Fuchs over ‘zelfbewuste’ en ‘egocentrische’ emoties.

Goed en kwaad

Emoties behoren neurobiologisch gezien bij ieder individu. Hoe individuele emoties inhoudelijk georiënteerd zijn en hoe ze op communicatieve en culturele signalen reageren, hangt af van de culturele waarden. Waar we ons voor schamen, waar we van walgen en wat schuldgevoel bij ons oproept, is sociaal bepaald. Zoals Damasio benadrukt, zijn onze emoties in dat opzicht onlosmakelijk verbonden met het concept van goed en kwaad. Het morele bewustzijn, dat alleen mensen bezitten, is dus niet uitsluitend gebaseerd op de rede, maar ook op emoties. Een moraal die uitsluitend gebaseerd is op abstracte principes en geen emotionele basis heeft, wordt daarom vaak gekenmerkt door kilte en onmenselijkheid.

Onze emoties zijn altijd bij ons. Alle sociale situaties en dingen om ons heen roepen emoties in ons op. We kunnen niet anders dan emotioneel reageren. Ons lichaam stuurt ons voortdurend signalen die ons beïnvloeden. We beginnen plotseling te zweten en ons hart begint sneller te kloppen, waardoor we beseffen dat we opgewonden zijn. We hebben geen controle over het zweten en zijn overgeleverd aan onze emoties. We communiceren onbewust met onszelf en met onze medemensen.

Het is dus niet altijd nodig om iets te zeggen. Je vriend zal ook inzien dat hij alleen maar zijn wenkbrauwen hoefde op te trekken om je van je stuk te brengen en je aan het denken te zetten. En misschien zul je dan toch voor een elektrische auto gaan.

Vertaald door Fleur Valette