Literatuur in het lab: de nieuwste Grunberg lezen met tientallen snoertjes aan je hoofd

Knack-medewerker Maarten Dessing liet zijn hersenactiviteit meten terwijl hij ‘Het bestand’, de nieuwste novelle van Arnon Grunberg die vandaag verschijnt, las. In tegenstelling tot andere proeflezers die overmand werden door walging en minachting, werd hij er juist gelukkig van.

Arnon Grunbergs vaste uitgever Nijgh & van Ditmar zal zelden zo’n effectief marketinginstrument hebben gehad. Sinds eind oktober lieten 350 proeflezers hun hersenactiviteit meten terwijl ze een uur lazen in ‘Het bestand’. De vijf emoties die de lezers na afloop zeiden meer te voelen dan in het begin waren (in volgorde van grootste stijging): walging, minachting, bedroefdheid, boosheid en meevoelendheid. Als zo’n grote groep mensen dat zeggen, wie kan zijn nieuwsgierigheid naar de inhoud van het 172 pagina’s tellend verhaal dan bedwingen?

Sterke negatieve emoties

Het zijn allemaal negatieve gevoelens, gaf neuroloog Ysbrand van der Werf van het VUmc en het Nederlands Herseninstituut maandagmiddag toe tijdens de presentatie van ‘Het bestand’. Met uitzondering van meevoelendheid. Daartegenover stonden vier emoties die significant daalden tijdens het lezen: tevredenheid, hoop, interesse en gevoelens van veiligheid. Maar dat zegt niets over de kwaliteit van het boek, haastte hij daaraan toe te voegen. Een boek kan ook heel goed zijn juist omdat het sterke emoties oproept.

Zelf werd ik vooral gelukkig toen ik mij begin december als proeflezer nummer 88 meldde in het Grunberg-lab, die deel uit maakte van de aan de schrijver gewijde tentoonstelling in Amsterdam. Aanvankelijk moest ik wennen aan de setting: tientallen snoertjes aan mijn lijf, een camera recht op mijn gezicht, bezoekers aan de expositie die mij konden zien. Ik had meer moeite dan gebruikelijk om in het verhaal te komen. Ook de gedachten aan de uitgebreide vragenlijsten die ik had moeten invullen, leidden me af.

Teleurstelling

Maar toen ik kennismaakte met Lilian en al snel de scène las waarin een groep hackers wraak neemt op de leraar die haar had misbruikt… Geen walging of minachting dus, maar geluk. Ik vond ‘Het bestand’ goed. De sterke typeringen met treffende, wrange details. De scherpe terzijdes. De voor de huidige Grunberg zo kenmerkende maatschappelijk relevantie. Het zit er allemaal in. En goed gedoseerd ook. Grunberg bouwde mooi de spanning op, waardoor ik – op een kleine, ietwat langdradige passage na – voortdurend dóór wilde lezen.

De enige negatieve emotie die ik voelde, was teleurstelling. Toen het uur om was. In het Word-document waarop ‘Het bestand’ mij was gepresenteerd telde het 118 pagina’s. Ik was nog maar tot pagina 41 gekomen. Op dat moment moest ik nog bijna drie maanden wachten tot de novelle zou verschijnen. Eén proefpersoon, begreep ik, was erin geslaagd om de volledige tekst in de korte tijd helemaal te lezen. Toch was ik blij dat ik dat niet had geprobeerd. Waarom zou ik mezelf ieder leesplezier misgunnen door te snel te lezen? Dan maar wachten tot de officiële verschijning vandaag.

Hersenactiviteit

Ik was in ieder geval niet de enige die sterk van de meerderheid afwijkende gevoelens had, vertelde onderzoeker Van der Werf. Op alle geselecteerde passages liepen de gerapporteerde emoties juist sterk uiteen. Hij was daar blij mee: zo kan hij de emoties koppelen aan de geregistreerde hersenactiviteit. Hebben lezers die walging voelden misschien de minste activiteit? Vertonen lezers die gelukkig werden in een ander deel van hun hersenen activiteit? Zondag was de laatste testdag, het Herseninstituut gaat zich nu zetten aan de analyse van de gegevens.

Zelfonderzoek

Ook was het zonneklaar dat de lezers meer emotie voelden dan de schrijver. Grunberg was in november 2013 aan dezelfde snoertjes vastgeketend als zijn lezers – maar de wekenlange metingen hadden geen merkbaar resultaat opgeleverd. Hij was geconcentreerd bezig de woorden op de juiste plaats te krijgen om het gewenste effect te krijgen. Eventuele gevoelens – vreugde om de vondsten, deernis om het lot van zijn personages – had hij waarschijnlijk gehad op die onmogelijk van tevoren te voorspellen momenten dat hij het verhaal bedacht.

Aan het slot van de presentatie las de actrice Halina Reijn de passage voor die de meeste emotie had opgeroepen. Over de aard van de emotie werd niets onthuld, maar dát hij gevoelens losmaakte was begrijpelijk. In het fragment ontdekt Lilian dat ze, ondanks haar opgelopen mensenallergie, verliefd is op Seb. Dat had iets on-Grunbergachtig ontroerends. Maar Seb had duidelijk een tik van de molen gehad: hij was ervan overtuigd dat er camera’s in zijn kat waren geïnstalleerd om hem te bespioneren. Regelmatig was er gegrinnik te horen.

Zo bleek eens te meer: minachting, woede of boosheid zijn zeker niet de enige emoties die de nieuwe Grunberg oproept. Lees de novelle en onderzoek het bij uzelf.

De Arnon Grunberg Tentoonstelling is nog tot en met 15 maart bij Bijzondere Collecties van de Universiteit van Amsterdam. Dagelijks geopend van 10 tot 17 uur, Oude Turfmarkt 129, Amsterdam.

Maarten Dessing