Jos Vandeloo en Henning Mankell, die vandaag overleden, verschilden een generatie van elkaar maar putten allebei uit dezelfde existentialistische bron van vervreemding en film noir met illusieloze hoofdpersonages die desondanks ook een zeker engagement uitstraalden.
Terwijl de ster van de vandaag overleden 90-jarige Vlaamse auteur Jos Vandeloo tanende was, kreeg de eveneens vandaag gestorven 67-jarige Zweedse thrillerschrijver Henning ‘Wallander’ Mankell dankzij de tv-feulletons rond zijn hoofdpersonage Kurt Wallander een tweede leven. Maar toch hadden ze beiden heel wat met elkaar gemeen.
Misschien vormde Eva Bergman, dochter van filmpregisseur Ingmar Bergman en laatste partner van Mankell, het trait d’union tussen beide schrijvers. Het filmuniversum van Bergman, vanaf de jaren 1950 tot 1970 zo populair in Vlaanderen met zijn sombere, symbolistische toespelingen, zijn apocalyptische ondertoon en de loodzware eenzaamheid van de – vooral mannelijke – hoofdpersonages resoneert zeer sterk zowel in het werk van Vandeloo als dat van Mankell.
No future-existentialisme
Vandeloo maakte furore in de jaren 1950 en de eerste helft van de jaren 1960 met korte romans als ‘De muur’ (1958) , ‘Het gevaar’ (1960) en ‘De vijand’ (1964) waarin de personages verloren liepen in een kille wereld waarin het einde nabij was. Al na de Tweede Wereldoorlog werd het literaire existentialisme, waarin het individu tevergeefs zijn weg zocht in het laybrint van een ontspoorde, vreemde wereld, toonaangevend in de Franse letteren, met onder anderen Jean-Paul Sartre en Albert Camus. Ward Ruyslinck was misschien wel de eerste Vlaamse schrijver die de desolate sfeer van dit no future-existentialisme in zijn novelle ‘De ontaarde slapers’ (1957) zo overtuigend wist te evoceren. Ivo Michiels en Vandeloo volgden in zijn voetsporen.
In beste existentialistische traditie vermag het hoofdpersonage in deze wereld uit zijn voegen bij wijze van opstandige daad slechts een acte gratuit , een illusieloze, vaak zelfvernietigende handeling te stellen.
Vrijzinnnige schrijversgeneratie bij Manteau
Ook al tekende Vandeloo in zijn meest bekende verhalen uit die tijdsperiode bijzonder zwartgallige toekomstvisioenen, toch was hij een man van de daad. Als mijnbouwkundig ingenieur stroopt hij de handen uit de mouwen en bouwde hij als rechterhand van Angèle Manteau de gelijknamige uitgeverij tot Vlaams literair paradepaardje uit én tot grote vrijzinnige tegenhanger van de katholieke Vlaamse letteren die tot dan de boventoon hadden gevoerd.
Louis Paul Boon, Jef Geeraerts, Hubert Lampo en Ward Ruyslinck werden door Vandeloo’s toedoen allemaal vrienden van het huis. In een lang interview dat Margot Vanderstraeten, de Limburgse dorpsgenote van Vandeloo uit Zonhoven tien jaar geleden met de 80-jarige Vandeloo had, vertelt hij uitgebreid over de manier waarop Boon, voordat hij naar zijn Nederlands uitgeefhuis trok, bij hem thuis met hem het echtelijke bed deelde.
Iconische Scandinavische misdaadschrijver
Wanneer in de jaren 1990 de literaire reputatie van Vandeloo begint weg te deemsteren, debuteert de Zweede schrijver Henning Mankell die na zijn communistische heldenjaren in de literatuur dook waarin hij zijn hoofdinspecteur Kurt Wallander de krochten van de menselijke ziel liet verkennen. Zoals Vandeloo de Vlaamse literatuur via uitgeefhuis Manteau op de kaart zette, werd Mankell met zijn Wallander-cyclus de iconische Scandinavische misdaadauteur. Het was in zijn voetsporen – en die van het Zweedse schrijversechtpaar Maj Sjöwall en Per Wahlöö twintig jaar daarvoor – dat sindsdien tientallen andere Zweedse, Noorse, Finse en IJslandse ‘Stieg Larssons’ via Nederlandse vertalingen hun weg hebben gevonden naar de Vlaamse lezer. En zoals bij Vandeloo baadt de sfeer in deze Scandinavische thrillers erg vaak in een misantroop clair-obscur waar de hoofdpersonages via een ultieme daad van gratuit verzet toch nog proberen uit te breken.
Gekwelde mannen
De eerste aflevering van de befaamde Wallander-reeks (uitgegeven bij De Geus) heette ‘Moordenaar zonder gezicht’ (1997) en de laatste ‘De gekwelde man’ (2010). De jonge Vandeloo had er zich allicht moeiteloos in kunnen herkennen. Tussen 1998 en 2000 verscheen het beste van Vandeloo’s werk in drie omnibussen bij zijn huisuitgeverij Manteau. Zeker zijn band met klassiekers, zoals ‘De muur’, ‘Het gevaar’, ‘De vijand’, ‘De croton’, zullen naast de thrillers van Mankell de tand des tijds doorstaan.
Frank Hellemans
Fout opgemerkt of meer nieuws? Meld het hier