‘Techniek, politiek en media bestaan niet op zichzelf, maar zijn mensenwerk’

‘Al onze kleine bezigheden en activiteiten hangen samen en vormen op die manier de bredere wereld waarin we leven’, schrijft techniekfilosoof Guido Van Steendam van Logia.

Door de heisa rond de verkiezingscampagne van Donald Trump kwamen digitale techniek, internet en sociale media op een nieuwe wijze onder vuur. Internet en Facebook zouden nu niet langer alleen onze privacy bedreigen, maar zelfs de Westerse democratie en de onafhankelijkheid van staten. We voelen met de klompen aan dat er iets, of veel, misloopt. Onduidelijker is de kwestie hoe we hiermee kunnen omgaan.

Wie de zaak van dichterbij bekijkt, merkt snel dat het niet alleen over techniek gaat, maar evengoed over andere machtige spelers zoals de politiek of de media. We leren ook snel dat we niet veel oplossen door zondebokken aan te duiden en door die dan krachtig aan te pakken. Een echte oplossing komt stap voor stap en hangt samen met de manier waarop we vorm geven aan ons eigen leven en werken.

Manipulatie door techniek

We konden in de kranten lezen hoe het rapport van Robert Mueller tot in de details uitlegt hoe Rusland de recente presidentsverkiezingen in Amerika probeerde te manipuleren door een gesofisticeerd gebruik van berichten op sociale media, vervalste Amerikaanse profielen, gepersonaliseerde mails vanuit Rusland vermomd als mails vanuit Amerika, en veel meer. We lazen daarna ook hoe een Brits-Amerikaans bedrijf, Cambridge Analytica, de gegevens in handen kreeg van 50 miljoen of, volgens recente cijfers, zelfs 87 miljoen Facebook-gebruikers.

Cambridge Analytica kwam zo de individuele voorkeuren en passies te weten van vele stemgerechtigde Amerikanen en kon hen gepersonaliseerde mails sturen om duidelijk te maken dat de plannen van Trump aansloten bij hun eigen diepe wensen. Overal weerklinken verontwaardigde reacties aan het adres van de techniek, Facebook en andere sociale media. Overheden willen hen aan banden leggen en de pers wijst de lezer op de gevaren van Facebook.

Manipulatie door politiek en pers

Het zou jammer zijn wanneer deze aandacht voor Facebook de vraag zou verbergen hoe de politieke wereld omgaat met mensen. Wat leren we over de politiek als we vernemen dat Cambridge Analytica zijn manipulerende mails schreef in opdracht van presidentskandidaat Trump … en wanneer we horen hoe ook het Pro-Leave kamp tijdens de brexit-campagne gebruik zou hebben gemaakt van manipulaties via mail en sociale media. Misschien komt de vraag in ons op of niet elke politicus in de westerse democratieën dezelfde of analoge dingen doet. In de pers komen, krachtige taal spreken, beloven en uitleggen. We hebben blijkbaar geen buitenlandse mogendheden nodig om de kiezers in het Westen te misleiden. De pers moet de politiek bewaken, wordt vaak gezegd. Maar komt ondertussen ook niet de pers in toenemende mate onder vuur?

Multus vult decipi

Al deze problemen vragen terecht onze aandacht en het loont de moeite om elk van deze initiatieven verder uit te werken en te bespreken. We zullen ons hierbij wel blijvend moeten behoeden om niet in de val te trappen van simplismen – van benaderingen die van techniek, politiek of de media zondebokken maken. Die houding lucht soms op. We hebben soms het gevoel dat we krachtdadig bezig zijn. Maar dit soort krachtdadigheid lost niet veel op.

Deze houding doet alsof techniek, politiek en media op zichzelf bestaan en ontwikkelen, en alsof het hun interne schuld is dat zij ons vaak ontgoochelen. We vergeten dan dat deze drie grote spelers in elkaar verweven deelprojecten zijn van de vele manieren van samenleven die wij als mensen uitbouwen en vormgeven. Wij krijgen als mensen de techniek, politiek en media die passen binnen de samenlevingsvormen die wij samen aan het uitbouwen zijn. Veel huidige vormen van techniek, politiek en media zijn in hetzelfde bedje ziek. Maar het is niet hun bedje, het is ons bedje. “Mundus vult decipi, ergo decipiatur” dat wist Petronius al 2000 jaar geleden. “De wereld wil bedrogen worden, en dus wordt ze bedrogen.” Kunnen we nog wel wat doen? als de diepere problemen zo wijdvertakt en zo oud zijn?

De bal in ons eigen kamp

Techniek, politiek en media staan niet los van mensen. Dit maakt het probleem groter, maar toont ook in welke richting we een gepaste houding kunnen uitwerken. We zitten, als mensen, overal tussen…. niet als lid van één groot blok, één homogene groep, maar ieder van ons in een veelvoud van onze eigen kleinere of bredere groepen van mensen waarmee we ons leven en werken vormgeven – of het nu gaat om een gezin of vriendengroep, een groep mensen die alle dagen nieuws interpreteren en verspreiden of een internationaal netwerk dat een product ontwikkelt. Het is in deze concrete groepen waarin we actief zijn, dat we zachtjes aan het verschil kunnen maken.

Maken we er zelf wat van, bouwen we aan zinvolle manieren van samenleven en samenwerking, ook al zijn die vaak niet evident … of laten we ons als individu of groepje gelijkgezinden dobberen op de toevalligheden die ons van buitenaf worden aangeboden?

Het resultaat van onze bezigheden in onze eigen kleine of grotere groepen en netwerken, is méér dan het vegen voor de eigen stoep. Al onze kleine bezigheden en activiteiten hangen samen en vormen op die manier de bredere wereld waarin we leven. Het is binnen deze zinvolle vormgeving van ons dagelijks werk dat we de facto meewerken of mee sturing geven aan de vormgeving van goede techniek, politiek en media. In de mate we los en doelloos ronddobberen, zullen we ook technieken krijgen, politieke structuren en besluiten, en manieren van communicatie en berichtgeving die daarbinnen passen.

We voelen ons vaak tekort gedaan omdat we als mens méér willen dan oppervlakkige technieken, politiek en media. Tegelijk is het onze eigen manier van leven die dit soort oppervlakkigheden in stand houdt.

Guido Van Steendam, technologiefilosoof aan de KU Leuven