Elk jaar opnieuw worden tienduizenden bejaarden bestolen, opgelicht of onder druk gezet om geld weg te geven. Om hen daartegen te beschermen, worden ze vaak naar een rusthuis gestuurd of onder bewindvoering geplaatst. ‘Nochtans zou er al veel ellende kunnen worden vermeden als oude mensen niet zo eenzaam waren’, klinkt het. ‘Sociale controle is het beste wapen tegen financieel misbruik.’
‘Koppel veroordeeld voor oplichten bejaarde boer.’ Het was in het voorjaar een onopvallend berichtje in de regionale kranten. Een man en een vrouw kregen een voorwaardelijke gevangenisstraf en een geldboete wegens misbruik van vertrouwen. Hun slachtoffer was Gaston V. (92), een landbouwer uit Waregem. De daders kwamen vaak bij hem langs, deden klusjes op zijn erf en wonnen zo zijn vertrouwen. Op den duur mochten ze zelfs zijn bankzaken doen. Pas toen de boer nog eens zelf zijn rekeningen checkte omdat hij een paar koeien had verkocht, merkte hij dat er 650.000 euro was verdwenen. Het vonnis van de rechter heeft hij niet meer mogen meemaken. Hij overleed begin dit jaar.
Gaston V. is lang niet het enige hoogbejaarde slachtoffer van financieel misbruik. Jaarlijks worden duizenden oudere mensen door familieleden, kennissen of buren onder druk gezet om geld af te staan, hun testament aan te passen of dure cadeaus te bekostigen. Anderen worden ongegeneerd opgelicht, afgeperst of bestolen. Financieel misbruik van ouderen is nooit diepgaand onderzocht, maar uit het Ouderenbehoefteonderzoek van de VUB en de Hogeschool Gent in verschillende Vlaamse gemeenten blijkt dat 6 procent van de 80-plussers ermee wordt geconfronteerd. In de Europese Prevalence Study of Abuse and Violence among Older Women zegt zelfs een kleine 10 procent van de ondervraagde Belgische vrouwen van boven de zestig financieel misbruikt te zijn. Dat betekent dat er elk jaar 60.000 tot 100.000 slachtoffers zijn. Waarschijnlijk is dat nog een onderschatting, want de meeste mensen geven niet graag toe dat ze zijn gerold. ’45 procent praat er met niemand over’, zegt professor Agogische Wetenschappen Liesbeth De Donder (VUB). ‘Sommigen schamen zich te veel, anderen zijn bang voor de gevolgen. Pas als de situatie echt escaleert, wordt er aan de alarmbel getrokken.’
Het risico op financieel misbruik, dat als een vorm van ouderenmishandeling wordt gezien, neemt opvallend toe vanaf de leeftijd van 80 jaar. Niet toevallig zijn veel mensen hun partner dan al verloren en hebben ze ook steeds minder leeftijdgenoten om hen heen. Uit een onderzoek van de Studiedienst van de Vlaamse regering blijkt dat de helft van de 75-plussers niet elke week vrienden ziet en dat een derde niet eens wekelijks met de buren praat. Sommigen zien dagenlang geen mens en voelen zich daardoor behoorlijk eenzaam. Geen wonder dus dat ze soms erg veel pikken van de mensen die hen wel nog bezoeken. Ze geven een nichtje hun bankkaart om boodschappen te doen en staan oogluikend toe dat ze er ook haar eigen aankopen mee betaalt, of ze financieren de auto van die ene kleinzoon die elke week op de koffie komt. ‘Meestal weet de betrokkene maar al te goed dat zoiets niet oké is’, zegt Sabine Temmerman van het Vlaams Ondersteuningscentrum Ouderenmis(be)handeling (VLOCO), waar hulpverleners terechtkunnen als ze vermoeden dat een bejaarde niet goed wordt behandeld. ‘Maar als hij er iets van zegt, is de kans groot dat zijn nichtje of kleinzoon wegblijft. Dan heeft hij niet alleen geen gezelschap meer, maar is er ook niemand meer om de boodschappen te doen of hem naar de dokter te brengen.’ Soms heeft zo iemand dan geen andere keuze dan naar een woonzorgcentrum te verhuizen, en dat willen de meesten koste wat het kost vermijden. Dus blijven ze zwijgen.
Zeker als degene die op hun geld uit is hen heel dierbaar is. En dat is vaak zo: in 85 procent van de gevallen behoort de dader tot de directe familie. ‘Een bemiddelde dame vroeg me eens om met haar zoon te praten omdat hij haar systematisch bestal’, zegt Joke Luyckx, de senioreninspecteur van de Leuvense politie. ‘Hoewel het om heel grote bedragen ging, weigerde ze om zijn volmacht op haar rekeningen in te trekken of een klacht tegen hem in te dienen. Het enige wat ik mocht doen, was hem vragen om meer respect voor haar te hebben.’
Het komt vaak voor dat tachtigers of negentigers een van hun kinderen volmachten geven. Niet alleen omdat dat handig is als hen iets overkomt, maar ook omdat ze het moeilijk vinden om hun financiën nog helemaal zelf te beheren. Sommigen hebben nooit echt aan de euro kunnen wennen, anderen hebben een broertje dood aan selfbanking. Geef hen maar een ouderwets loket.
Bankbedienden staan trouwens geregeld voor een dilemma als een hoogbejaarde cliënt zich aandient om opvallend grote bedragen af te halen of over te schrijven. ‘Zolang iemand wettelijk handelingsbekwaam is, kan hij zelfstandig financiële verrichtingen uitvoeren en is het niet aan de bank om te beoordelen of wat hij doet wel opportuun is’, zegt KBC-woordvoerder Stef Leunens. ‘Wel zijn er soms twijfels over de bekwaamheid van een oudere klant. Maar een bankmedewerker is niet medisch geschoold en kan dus onmogelijk een oordeel vellen over iemands fysieke en mentale geschiktheid. Zulke situaties worden ad hoc bekeken.’ Vroeger was een bankdirecteur al eens bereid om er op verzoek van de kinderen over te waken dat pa of ma geen al te grote stommiteiten beging, maar tegenwoordig wagen de meesten zich daar niet meer aan. ‘Ik raad mensen soms aan om met de bank af te spreken dat ze hun oude vader of moeder maar 50 of 100 euro per keer meegeven’, zegt Luyckx. ‘Maar er zijn haast geen bankbedienden meer te vinden die dat nog willen doen.’
Drugsgeld van oma
Zolang iemand nog handelingsbekwaam is, mag hij helemaal zelf beslissen wat hij met zijn geld doet. Al wordt hij honderd jaar. Hij mag het dus ook in de diepvries bewaren, over de balk gooien of uitdelen. ‘Zolang hij maar weet hoe de vork aan de steel zit en zich bewust is van de consequenties’, zegt Sabine Temmerman. ‘Staat hij zijn dochter toe om elke week tweehonderd euro van zijn rekening te halen, dan zal hij zich misschien geen poetshulp of dagcentrum meer kunnen veroorloven. Maar als hij er dan toch mee wil blijven doorgaan, moet dat kunnen. Zelfs als zijn omgeving vindt dat hij zich laat misbruiken.’ In de praktijk hebben hulpverleners en familieleden die hun eigen erfenis zien slinken het daar vaak heel moeilijk mee, en dus blijven ze proberen om het misbruik te doen stoppen.
Als het al misbruik is, want dat is niet in alle gevallen even duidelijk. ‘Is het misbruik als een oude vrouw haar buurman elke week geld toestopt in de hoop dat hij dan zal blijven komen? Kan het dat een grootmoeder haar kleinzoon bij elk bezoek geld voor cannabis geeft omdat hij het dan niet hoeft te stelen?’ zegt vormingsmedewerkster Evelien Van Hauwaert van VLOCO. ‘Het antwoord hangt in veel gevallen af van onze eigen waarden en normen, en die mogen we natuurlijk niet aan iedereen opleggen.’
Vaak kun je ook niet zomaar uitmaken of iemand doelbewust op het geld van een bejaarde man of vrouw aast. Vooral omdat zoiets meestal heel geleidelijk gebeurt. Elke keer dat hij boodschappen voor zijn oude buurvrouw doet, krijgt een man bijvoorbeeld vijf euro voor de brandstof die hij verrijdt. Na een tijdje begint hij dat geld zelf uit haar portemonnee te halen omdat ze dan niet op hoeft te staan en op den duur grist hij al eens tien of twintig euro mee. Vaak is het dus de gelegenheid die de dief maakt. Veel daders praten hun gedrag ook goed. Ze maken zichzelf wijs dat ze recht hebben op dat zakgeld omdat ze vaak op bezoek komen of klusjes doen voor hun oude tante of buurvrouw. ‘Zelf heeft ze er toch niets meer aan’, klinkt het dan. ‘Wat zal ze met al dat geld doen? Meenemen in haar graf?’
Grove middelen
Soms wil een bejaarde zelf dat het financieel misbruik stopt en klaagt hij erover tegen een familielid, de huisarts, een thuisverpleger of de politie. Maar dat wil nog niet zeggen dat er kan worden ingegrepen. Zelfs als er strafbare feiten zijn gepleegd. ‘De meeste van die zaken worden geseponeerd bij gebrek aan bewijzen, want het is heel moeilijk om vast te stellen dat iemand onder druk is gezet om zijn geld weg te geven’, zegt Joke Luyckx. ‘Vaak stopt het misbruik vanzelf als de daders weten dat ik geregeld bij het slachtoffer langs ga om een babbeltje te doen.’ Sociale controle is dan ook het effectiefste wapen tegen financieel ouderenmisbruik. ‘Het is belangrijk dat een slachtoffer uit zijn isolement wordt gehaald’, legt Van Hauwaert uit. ‘Als er een netwerk is van buren, vrijwilligers van Thuiszorg of eventueel een buddy, zal het nichtje dat zichzelf geregeld met zijn bankkaart trakteert al veel meer op haar tellen passen.’
In de praktijk wordt er geregeld naar veel grovere middelen gegrepen om financieel misbruik te bestrijden. Sommige slachtoffers worden onder druk gezet om naar een woonzorgcentrum te verhuizen waar zij en hun geld veilig zijn. Voor anderen wordt er zelfs bewindvoering aangevraagd. Gaat de vrederechter daarop in, dan stelt hij een familielid of – vaker – een advocaat aan om het vermogen van de betrokkene te beheren. Voor sommige bejaarden, die aan dementie lijden of om een andere reden erg verward zijn, is dat een noodzakelijke ingreep. Maar geregeld wordt het ook opgelegd aan oude mensen die nog heel alert zijn. ‘Omdat er soms zo snel tot bewindvoering wordt overgegaan, is de wet een paar jaar geleden aangepast. Sindsdien mag die stap alleen nog worden gezet als er geen andere optie is’, zegt oud-vrederechter en auteur van Kwetsbaren in het nieuwe recht Jan Nolf. ‘Maar in de praktijk is er niet veel veranderd. Onlangs nog werd een vrouw, die met een looprekje stapt, onder bewindvoering geplaatst omdat het risico om te vallen te groot zou zijn. Dat is natuurlijk geen goede reden. Ouderdom op zich is geen ziekte.’
Al te vaak ligt een conflict binnen de familie aan de basis: een dochter vindt dat haar moeder te veel geld geeft aan de zoon bij wie ze inwoont en vraagt bewindvoering aan om een eind aan die situatie te maken, of twee broers nemen het initiatief omdat ze niet kunnen aanzien dat hun vader hun erfenis spendeert aan cadeaus voor zijn nieuwe geliefde. ‘Daarom is het belangrijk dat je als vrederechter ter plaatse gaat om de temperatuur op te meten’, aldus Nolf. ‘Jammer genoeg nemen de meesten een beslissing zonder de betrokkene zelf ook maar te horen. Bejaarden worden in de praktijk vaak als onmondige kinderen behandeld.’
Ook senioreninspecteur Joke Luyckx vindt dat er beter omzichtig met bewindvoering kan worden omgesprongen. ‘Het is intriest dat het zo vaak en zo snel gebeurt’, zegt ze. ‘Bewindvoering is een heel ingrijpende maatregel: een bejaarde heeft dan niets meer over zijn leven te zeggen en krijgt maandelijks maar 50 of 100 euro zakgeld meer. Bovendien gaan lang niet alle bewindvoerders even koosjer te werk.’ Vandaar dat ze aanvankelijk aarzelde om bewindvoering aan te vragen voor een oude vrouw die al tot drie keer toe op dezelfde manier is opgelicht: zogenaamde stielmannen beweren dat er iets mis is met de buizen in haar flat en rekenen dan zo’n 1000 euro aan voor de herstellingswerken. In overleg met het parket en de huisarts en bankdirecteur van de vrouw heeft Luyckx ondertussen toch bewindvoering aangevraagd.‘In dit geval is het een noodzakelijke beschermingsmaatregel’, zegt ze. ‘Maar daar staat wel tegenover dat mevrouw geen geld meer zal hebben voor de dingen waar ze nog zo van geniet: winkelen en ergens een koffie gaan drinken.’
Protestgeneratie
De tachtigers en negentigers van vandaag behoren tot de zogenaamde stille generatie. ‘Als kinderen moesten ze zwijgen als de volwassenen spraken en later vonden ze het vanzelfsprekend om te luisteren naar de onderwijzer, de dokter en de notaris’, zegt Liesbeth De Donder. ‘Maar de volgende lichting bejaarden die eraan komt, is helemaal anders: de babyboomers behoren tot de protestgeneratie en zijn veel mondiger. Voor een deel zal dat hen minder kwetsbaar maken, maar ook zij zullen op een bepaald moment hulpbehoevend en dus afhankelijk worden. Ik denk dan ook niet dat financiële ouderenmishandeling vanzelf zal verdwijnen.’ Integendeel. Naarmate de vergrijzing vordert, zal het aantal slachtoffers waarschijnlijk nog toenemen.
‘Hoog tijd dus dat er meer in preventie wordt geïnvesteerd’, zegt De Donder. ‘In Nederland werd een paar jaar geleden al een actieplan tegen ouderenmishandeling gelanceerd, waarbij ook veel aandacht naar financieel misbruik ging. Zoiets hebben we in België ook nodig. Om te beginnen moet het grote publiek zich meer bewust zijn van het probleem. Daarnaast zouden huisartsen, verpleegkundigen, verzorgenden en andere hulpverleners, maar bijvoorbeeld ook notarissen moeten leren om misbruik te detecteren. Vandaag blijven te veel misstanden onder de radar. Er zijn mensen die jarenlang worden bestolen zonder dat ooit tegen iemand te zeggen. Soms nemen ze hun geheim mee in hun graf.’
DOOR ANN PEUTEMAN, ILLUSTRATIE RANDALL CASAER, FOTO SASKIA VANDERSTICHELE
Een dame van halfweg de tachtig kan haar tuin niet meer onderhouden. Haar buurman biedt aan om elke maand het gras te maaien en rekent daarvoor telkens 200 euro aan.
Jarenlang al steelt een verpleegster van rusthuisbewoners. Ze laat altijd meer geld in hun portefeuille zitten dan ze meeneemt, waardoor haar slachtoffers vaak niet worden geloofd. Hun kinderen denken dat pa of ma dat geld wel in de cafetaria zal hebben uitgegeven.
Een bankdirecteur voelt nattigheid als hij de restaurantrekeningen van een bejaarde cliënte onder ogen krijgt: voor de dagschotel die ze elke weekdag bestelt in een bistro in de buurt moet ze wel heel erg veel betalen.
Elke week gaat een weduwnaar met hetzelfde boodschappenlijstje naar de buurtwinkel om de hoek: een halve kilo appels, twee flesjes Leffe, een kuipje diepvriessoep en een pak wafels. Gemiddeld kost dat hem 60 euro.
Aan het graf van haar man ontmoet een rijke dame een weduwnaar die haar heel charmant het hof begint te maken. Niet veel later is ze helemaal in zijn macht, houdt hij haar familie op afstand en ondertekent ze documenten waarmee ze haar hele vermogen aan hem overmaakt.
Sinds een kinderloze vrouw van tegen de negentig kanker heeft, komt haar achterneef steeds vaker bij haar langs. Urenlang zit hij naast haar bed stationsromans voor te lezen. Steeds vaker stelt hij dan ook vervelende vragen over haar testament.
Een dame moet noodgedwongen naar een woonzorgcentrum verhuizen. Net dan komt een nicht opdagen die haar in huis wil nemen. Als de oude vrouw een paar maanden later aan de alarmbel trekt, is haar spaarrekening al geplunderd.
