Het gesprek zou gaan over de geloofwaardigheid van de Europese Unie nadat de Britten hadden beslist om hun lidmaatschap van die club op te zeggen. In het VRT-duidingsprogramma Terzake zat de Nederlandse liberale politica Neelie Kroes, die tien jaar lang eurocommissaris is geweest. Bij haar aanstelling in 2004 beloofde ze voor het Europees Parlement plechtig dat ze nooit verantwoordelijkheid zou opnemen in het bedrijfsleven, ‘zelfs geen bed and breakfast’. Ondertussen bekleedt ze wel dik betaalde adviserende functies bij onder andere de Amerikaanse zakenbank Merrill Lynch en taxi-app Uber. Als Kroes daarmee in Terzake wordt geconfronteerd, breekt ze het gesprek af: ‘Zullen we stoppen, want ik heb nog andere afspraken, ja?’ Tot daar de geloofwaardigheid van een oud-eurocommissaris, die meteen ook de geloofwaardigheid van de Europese Unie te grabbel gooit.

De uitslag van het brexit-referendum joeg een schokgolf door de wereld. De eerste dagen was dat vooral op financieel-economisch vlak te merken. Het pond en de euro kelderden, de beurzen kleurden bloedrood. De Bel20, de index van de voornaamste in Brussel genoteerde aandelen, kreeg de grootste rammeling sinds de uitbraak van de financiële crisis in 2008. Maar nu, nauwelijks veertien dagen later, zijn de markten bijna helemaal hersteld van de klap, al weegt nog wel de onzekerheid van hoe het nu verder moet. Natuurlijk berokkent de Britse uitstap de Europese economieën schade, maar het besef dringt ook door dat het Verenigd Koninkrijk en de EU ertoe veroordeeld zijn om met elkaar zaken te blijven doen.

Politiek is de schade die de brexit veroorzaakt veel groter. Het Europese project, waarbij economische integratie moest zorgen voor vrede en steeds meer politieke eenheid, davert op zijn grondvesten. Sommigen, zoals Nobelprijswinnaar Paul Krugman, zien de brexit slechts als het begin van een groeiende beweging die gevoed wordt door populisme, separatisme en xenofobie. Krugman wijst ook op de zwakke, haperende Europese economie en besluit: ‘Velen zijn nu pessimistisch over de toekomst van Europa, en ik deel hun bezorgdheid.’

De Europese regeringsleiders hebben al een paar keer overlegd hoe het nu verder moet met de Unie. Frankrijk en ook ons land pleiten voor een snellere economische en politieke integratie, maar de Duitse minister van Financiën Wolfgang Schäuble vindt het daarvoor nu niet het geschikte moment. Hij is voorstander van een pragmatische aanpak en wil snel resultaten boeken, onder meer wat banen voor jongeren betreft. Daarbij wil hij dat de Europese regeringsleiders de beslissingen nemen, want de Europese Commissie handelt in zijn ogen te traag en heeft te veel macht. Nog maar eens wordt daarmee duidelijk dat er in Europa grote verdeeldheid heerst over een cruciaal punt: moet er nu meer of juist minder integratie komen?

De grootste politieke schade veroorzaakte de brexit in het Verenigd Koninkrijk zelf. De Schotten maakten onmiddellijk duidelijk dat ze onafhankelijk willen worden, terwijl de meerderheid van de Noord-Ieren zich graag aansluit bij Ierland. De Conservatieve partij profileert zich na het referendum als een bende achterbakse ruziemakers, Labour staat op imploderen en de leider van UKIP, de notoire euroscepticus Nigel Farage, kondigt zijn ontslag aan en laat iedereen aan zijn lot over. De Britse politiek ligt op zijn gat.

Het zou een grote vergissing zijn om de brexit te zien als de oorzaak van vele problemen. Hij is daar eerder een gevolg van. De brexit, hoe demagogisch het debat daarover aan de overkant van het Kanaal ook werd gevoerd, is slechts de uiting van een al langer onderhuids sluimerende wrevel: het geloofwaardigheidsprobleem van Europa. De mensen zien geen tastbare resultaten van het beleid, en ze hebben hun buik vol van loze beloften zoals die van oud-eurocommissaris Neelie Kroes.

Geert Mak, de chroniqueur van de Europese geschiedenis, hoopt dat dit moment werkt als een ‘catharsis’. De ‘loutering’ moet volgens hem bij de nationale politici beginnen: ‘Van hen zal het moeten komen.’ Dan staan we er in ons land niet goed voor, zoals het ophefmakende faillissement van Optima Bank nog maar eens illustreert. Politici zoals ex-ministers Luc Van den Bossche (SP.A) en provinciaal gedeputeerde Geert Versnick (Open VLD) leverden tegen fikse vergoedingen discutabele hand- en spandiensten aan een onderneming die al vaker in opspraak kwam, onder andere in verband met zwart geld. De betrokken politici en hun partijen vinden dat de normaalste zaak van de wereld. Zo ondermijnen ze niet alleen hun eigen geloofwaardigheid, maar ook die van ons democratisch systeem.

EWALD PIRONET is senior writer van Knack.

Populisme, separatisme en xenofobie: volgens Paul Krugman is de brexit nog maar een begin.